Äfganstan bäysezlegeneň 98 yıllığı häm Törkiyä – Äfganstan mönäsäbätläre

     1919 nçı yılnıň 19 nçı avgustında bäysezlekkä ireşkän Äfganstan tözelgän waqıttan alıp bügenge köngä qadär berençe çiratta terror bulu belän bergä şaqtıy problema belän köräşä.  Geografik şartlarnıň awırlığı säbäbe belän ildä üzäk avtoritet buldıru bik awır. Şuňa kürä dä il xalıqara cinayät’ oyışmaları häm terror ğamällärenä açıq mäydan bulıp tora. NATO illäreneň Äfganstanda 2001 nçe yıldan birle däwam itkän terrornı beterü tırışlıqları näticäle bulmadı. Terror yanawı ildä könnän kön arta bara. Terror höcümnäre, intixar ğamälläre, bäreleşlär daimi räweştä bulıp tora. İl külämendä 15 vilayät’tä Taliban suğışçıları belän iminlek köçläre arasında bäreleşlär däwam itä.

     Äfganstanda faqirlek,êşsezlek,belemsezlekneň artuı qalqınu, üseş aldındağı citdi kirtä bulıp tora. 2015 nçe yıldan êlek Äfganstan xalqınıň 35%ı êşsez ide. 2016 nçı yılda bu kürsätkeç 40%qa citte. Qabul, Herat, Nangarhar, Kandahar häm Mezar-ı Şärif êşsezlek iň yuğarı däräcädä bulğan şähärlär bulıp isäplänä. Êşsezlärneň küpçelegen yäş’lär täşkil itä. Yaqınça 35 million xalqı bulğan Äfganstanda urtaça 20 million keşe köndä 1 dollar 50 ŝentqa kön kürä.

     Äfganstan – dönyada iň küp narkotik matdälär citeşterelgän il. Xökümät 2001 nçe yıldağı AQŞ basıp aluınnan alıp xäzerge waqıtqa qadär narkomaniyağa qarşı köräş öçen bik zur aqçalar sarıf itte ,fäqät’ citeşterü yıldan yıl arta bara. Bu isä säyäsi häm iq’tisadi totrıqsızlıqqa säbäp bula. Äfganstan narkomaniyağa qarşı köräş ministrlığı mäğ’lümatlarına kürä ,2016 nçı yılda 201 meň gektar cirgä çäçelgän mäktän yaqınça 4 meň 800 tonna äf’yun matdäse alınğan bulsa,bıyıl citeşterüneň uzğan yıl belän çağıştırğanda ike tapqırğa artaçağı farazlana. Äfganstanda 3 millionnan kübräk keşe narkoman. İldäge narkomannarnıň yaqınça 40%ın xatın-qızlar häm balalar täşkil itä.Mondıy kürsätkeçlär belän Äfganstan dönyada iň küp küp narkotiklar qullanuçı illär isemlegendä urın ala.  

     Säyäsi häm iq’tisadi totrıqsızlıq belän bergä Äfganstannıň kürşese Paqıstan belän dä êlek êlektän kilgän citdi problemaları bar. İke il arasındağı töp problemalarnıň berse - 19 nçı ğasırda inglizlär bilgelägän Äfganstan - Paqıstan çik buyı liniyäse.

 Törkiyä ike il belän dä mönäsäbätläre yaxşı bulu säbäple Äfganstan – Paqıstan mönäsäbätlärendä möhim rol’ uynıy.

     Törkiyä belän Äfganstannıň yaxşı mönäsäbätläre ozaq yıllar däwam itä. İke il arasında diplomatik mönäsäbätlär 1921 nçe yılda urnaştırıldı. Törkiyäneň tulı wäqalätle ilçelege – Qabulda açılğan täwge diplomatik missiya. Törkiyä 1920-1960 nçı yıllardağı däwerdä Äfganstannıň zamançalaşu tırışlıqlarına yaqlaw kürsätte. İldäge administrativ, xärbi, mäğarif, mädäniyat häm sälamätlek saqlaw kebek däwlät oyışmalarınıň üseş aluında möhim rol’ uynadı.

Törkiyä 1932-1960 nçı yıllarda Äfganstanğa 212 uqıtuçı, tabib,ofiŝer häm başqa belgeçlär cibärde. Yaqın duslıq häm xezmättäşlek mönäsäbätläre Äfganstannıň Sovetlar Berlege yoğıntısı astına kerüenä qadär däwam itte. 1989 nçı yılda Sovetlar Berlegeneň  basıp aluı tögällängännän soň Törkiyä Äfganstandağı täräqqiyät’lärne yaqınnan küzätep barunı däwam itterde. Törkiyä bügenge köndä Äfganstannıň iminlek häm qalqınu tarmaqlarındağı tırışlıqlarına aktiv räweştä yaqlaw kürsätä.

     Törkiyäneň Äfganstan säyäsätendä 4 faktor alğı planğa çığa.Bolar : Äfganstannıň berlek häm bötenlegeneň saqlanuı, iminlek häm totrıqlılıq täêmin itü,ildä xalıq yaqlawı häm  qatnaşuın alğı planda totuçı kiň qırlı säyäsi strukturanı nığıtu, Äfganstannı terrordan häm çiktän tış ağımnardan arındırıp xalıqnı xozur häm iminlekkä qawıştıru.

Bu maqsatlar nigezendä Törkiyä Äfganstanğa kiň qırlı öleş kertä. Äfganstannıň kürşe illäre belän mönäsäbätläreneň üsüe - Törkiyäneň Äfganstanğa qarata totışınıň berençe çirattağı mäs’älälärennän  berse.

     Bu maqsatnı küzdä totıp 2007 nçe yılda Törkiyä –Äfganstan – Paqıstan öç yaqlı yuğarı däräcäle oçraşu barışı häm 2011 nçe yılda Aziyanıň yöräge töbäge illäre qatnaşında İstanbul barışı başlatıldı. Törkiyäneň 2004 nçe yıldan başlap Äfganstanda alıp barğan qalqınu programması (yaqınça 1 milliard dollar külämendäge 850 dän kübräk proyekt belän) Törkiyäneň bügenge köngä qadär ber ilgä tormışqa aşırğan iň zur çitkä yärdäm programmaları arasında urın ala.

     2016 nçı yılnıň 4-5 nçe oktyabr’ könnärendä Bryussel’dä uzğan Äfganstan konferenŝiyäsendä Törkiyä 2018-2020 nçe yıllar däwere öçen qalqınu yärdämnäre yöklämäsen 150 million dollar bularaq açıqladı. 2016 nçı yılnıň 8-9 nçı iyül’ könnärendä uzğan NATO sammitında Törkiyä Äfganstan iminlek köçlärenä 2018-2020 nçe yıllar öçen 60 million dollar yöklämäsen üz östenä aldı.