2016nçı yılda Törkiyä häm törki cömhüriyätlär

2016nçı yılda  Törkiyä häm Törki Cömhüriyätläre şaqtıy waqığalar yäşäde.

Bez dä bu atnada tapşıruıbızda töbäktä yäşängän mohim täräqqıyätlärneñ analizın yasayaçaqbız.

Atatörek Universitetı xalıqara mönäsäbätlär fakul’tetı fänni xezmätkäre Cämil Doğaç İpäkneñ mäsälä belän bäyle bäyäläwen täqdim itäbez.

2016nçe yıl Törkiyä häm Urta Aziya Törki Cömhüriyätläre öçen awır ber yıl buldı.

 Terror häm global ekonomik kiyerenkelek  kön tärtibendä ide.

Törkiyä 2015nçe yılnıñ 1nçe noyabr könge saylawnıñ kitergän säyäsi totrıqlılıqqa qaramastan 2016nçe yıl êçendä şaqtıy ciddi mäsälälär belän qara-qarşı qaldı.

Däwlät oyışmalarındağı qanunsız oyıştırılu säbäbe belän Törkiyä Cömhüriyäte tarafınnan iminlek qurqınıçı bularaq kodlanğan FETÖ 15nçe iyul kiçen qanlı ber ğäskäri tüntäreleş kereşüen yasadı.

Tüntäreleş kereşüeneñ Törek Milläteneñ qıyu ber räweştä tankların qarşısına çığuı häm Törkiyä däwlät başlığı Ärdoğannıñ täwäkkäl liderlığı belän bastırıluı Törkiyä öçen borılış noqtası buldı.

Süriyädäge krizistän faydalanğan PKK häm DEAŞ terror oyışmaları Törkiyädä terror ğämällärne tormışqa aştı.

Ğämälläre belän ber bersenä yärdäm itkän häm yäşeren ber ittifaq yasağan bu ike terror oyışması İstanbul, Änkara, Adana, Kayseri, Gaziantep häm Diyarbakır şähärlärendä massa küläm üterülär yasadı.

Törkiyä bu ğämällärne çınğa aşırğan terror oyışmalarnı xuplanğan Süriyädä  täêsirsez xälgä kiterü öçen “Färat qalqanı” operaśiyäsen başlattı.

Törek Qorallı Köçläre-TSK yärdäme belän Bäysez Süriyä Armiyäse- tarafınnan Azäz-Cärablus liniyanıñ DEAŞtän çistartıluı isä DEAŞ häm PKK belän köräştä mohim adım buldı.

Törkiyä ekonomikası global ekonomikadağı xäräkätsezlek häm terror höcümnärenä qaramastan 2016nçe yılnıñ berençe yartısında ciddi ber üseş kürsätte.

Tüntäreleşneñ çınğa aşacağı öçençe çiräktä isä öleşçä qısqartu yäşände.

Qazaqstan:

 Qazaqstan ekonomikası zur ülçämdä neft eksportına nigezlänä.Bu säbäp belän neft bäylärendäge töşeş Qazaqstannıñ aqçası Täñgäne tiskäre räweştä täêsirläde häm Tängä ciddi  külämdä qıymmätsezlände.

Tiskäre waqığalarğa qaramastan Qazaqstan ekonomikası Nazarbayev liderlığınıñ sizgerle säyäsät arqasında bu barıştan ciddi ber yara almıyça çığa aldı.

Qazaqstanda 20nçe martta yasalğan mäcles saylawlarında öç partiyä parlamentqa kerde. Tawışlarnıñ 82,15% tın alğan Nur Otan partiyäse 83 xalıq ışanıçlısı, Ak Jol partiyäse 7,18% tawış belän 8 xalıq ışanıçlısı häm kommunist partiyäse 7,14% tawışı belän 7 xalıq ışanıçlısı qazandı.

İyun ayında Aktöbe şähärendä radikal ber törkem qorallı höcümne çınğa aşırdı.

Höcümdä 7 keşe wafat bulğan, 20 keşe dä yaralandı.

Höcümne başqarğan keşe terrorçı Ruslan Kulikbayev, Qazaqstanda monnan êlek hiç köylänmägän ülem cazasın alğan ide.

2016nçe yılnıñ oktyabr ayında Kasagan neft cirendä 8-9 million tonna neft häm 5 milliard kubometr tabiğı gaz citeşteräçäk.

2017nçe yılında neftneñ barel bäyäsen 50 dollar bularaq isäplängändä il byudjetı 135 million dollar qazanaçaq.

Törekmänstan:

Kerem çığanağı bulğan tabiğı gaz bäyäläräneñ öç yıl  êlek bulğan bäyäläre belän çağıştırğanda yartığa tübän töşeş kürsätü 2016nçe yılda Törekmänstannı ekonomiya cähätennän awır buldı. Törekmänstan bu problemanı çişü öçen ber proyekt üsterde.

Qıtaynıñ yärdäme belän Törekmän gazın Qıtayğa taşıyaçaq ber ütkärgeç liniyasın töziy. Bu proyekt belän Törekmänstannıñ Qıtayğa 30 milliard kubometr tabiğı gaz eksport itäçäge çamalana.

Tabiğı gaz tarmağındağı xäräkätsezlek  arqasında bu tarmaqta êşlägän törekmännärneñ (çamalawğa kürä) 50% waqıtlıça bularaq êşsez qaldı.

Tabiğı gaz tarmağındağı xäräkätsezlek il ekonomiyäsen tiskäre täêsirläde häm un, şikâr, may kebek töp rizıqlar taläbendä mäsälälärgä yul açtı.

Törekmänstan “daimi  tarafsız däwlät”  status arqasında xalıqara oyışmalardan häm başqa däwlätlärdän problemaları belän bäyle yärdäm aludan qaçırğa tırışa.

Fäqat bu barışta Törki telendä Söyläşkän illär xezmättäşlege şurası (Törek şurası) äğzalarınnan  yärdäm aluı mäsälälärneñ tağın da qısqa waqıtta çişeleşüenä yärdäm itär.

Törekmänstannıñ Törek Şurası belän mönäsäbätlärne üsterü här taraftan (ekonomik-säyäsi-mädäni häm başqa) üz faydasına bulaçaq.

Üzbäqstan:

Üzbäqstan öçen yılnıñ iñ möhim yañalığı 2nçe sentyabr könendä däwlät başlığı İslam Kärimovnıñ wafat buluı buldı.

Kärimovnıñ wafatınnan soñ däwlät başlığı Şäwkät Mirziyoyev buldı.

Mirziyoyevnıñ çorı-Üzbäqtsan öçen yaña ber çornıñ başlanğıçı.

Kärimov Törek şurası belän bergä regional xezmättäşlek oyıştırularına yıraq bulğan ber säyäsät alıp bara ide.

Bu säyäsätneñ üzgärüe töbäktäge böten aktyorlarnıñ häm Üzbäqstannıñ qazanıçlı  çorı bulırğa mömkin.

Qırğızstan:

Qızrğızstannıñ neft  häm tabiğı gaz ölkälärendä qullanuçı urınında buluı 2016nçe yılda tübän töşkän bäyälär säbäbe belän rähätlade.

Qırğızstannıñ şahta  tarmağında yäşägän  çit investor mäsäläseneñ täêsire 2016nçı yılda da däwam itterde.

2017nçe yılnıñ axırında planlaştırılğan däwlät başlığı sisteması kiläse yılda Qırğızstannıñ iñ mohim kön tärtibendäge maddälärdän berse bulaçaq.

Azärbaycan:

Neft häm tabiğı gaz bäyälärendäge töşeş  mohim citeşterüçelärdän Azärbaycannıñ ekonomikasın 2016nçe yılında tiskäre täêsirläde.

Neft häm tabiğı gaz, Azärbaycan milli tulayem tabışınıñ  30 % ın qänäğätländerä.

Azärbaycan 2017 nçe yıl belän bergä gaz häm nefttän tulısınça bäysez ber qalqınu  modelen üsterü maqsatında.

Monıñ öçen qaralırğa Xalıqara Aqça Fondınıñ xuplağan ber reforma paketı bar. Azärbaycan 2017nçe yıldan birle igençelek, informaśiya texnologiyäläre, turizm kebek neft tışı tarmaqlarnı maqsat itep alaçaq.

Azärbaycannıñ (Ärmänstan çolğanış astındağı) Tawlıq Qarabax töbägendä Azärbaycan belän Ärmänstan arasında 1994nçe yıldağı ut tuqtatu kileşüennän bu waqıtqa qadär iñ awır bärelleşlär yäşände. 2016nçı ılnıñ 02-05 nçe aprel könnärendä  yäşängän waqığalar dürt könlek suğış bularaq uza. Suğış şul uq waqıtta 20 yıldan artıq êşçänlek alıp barğan fäqat bu waqıtqa qadär uñışsız buluı arqasında ayıruça  Azärbaycan tarafınnan täñqıtlängän AGİT Minsk törkemeneñ ni qadär täêsirsez buluı çının barlıqqa kiterä.