İlbaşı Obama İzrailne kisätteme?

21nçe sentyabr könne Berläşkän Millätlär Oyışması ğomum şurasında (general’ assambleyasında) Amerika Quşma Ştatları İlbaşı Barak Obamanıñ İzrail belän bäyle süzläre mediada kiñ yañğıraş taptı. Çığışında Obama İzrailneñ Fälästin cirlären bötenläygä basıp aluın häm biredä urnaşuın däwam itä almayaçağı turında äytte. Qayberäwlär İzrailne basıp, yawlap aluçı bularaq bäyäläwçe şuşı süzlärne köçle kisätü bularaq kürde. Xätta “anti-İzrail” bularaq añlatma yasawçılar da buldı. Çönki Amerika Quşma Ştatlarınıñ özelmäwçän bağlanış belän bäyle bulğan berlektäşe İzrail” cähätennän bu cirlär yawlap alınğan tügel, “statusı bäxäsle cirlär”.

Läkin Obamanıñ İzrailneñ yawlap, basıp aluçanlığına basım yasawğa artığınnan kübräk ähämiyät birelüen häm küpertelüen äytergä bula. Monıñ öçen töp 4 säbäp bar.

Berençese, Obama wazıyfa möddäteneñ inde axırına yaqınayğan buluı. Obama 2017nçe yılnıñ ğinwar ayında wazıyfasın saylanğan yaña ilbaşına tapşıraçaq. Obama ägär İzrailne xoquqnı ütärgä mäcbür itügä qağılışlı adım yasayaçaq bulsa ide, İlbaşı wazıyfasınıñ ikençe çorında monı başqara alır ide.

Qabat saylanu borçıluınıñ bulmawı – iñ zur östenlege. İzrail yağında äñgämädäşeneñ Premyer-ministr Benjamin Netanyahunıñ buluı bu mäs’älädä Obamağa xäräkät mäydanın da täêmin itä. Fäqät Obama “iñ pro-İzrail Amerikan İlbaşı” sıyfatına layıq xäräkät räweşen üz itä. Bu räweşle wazıyfa möddäteneñ qalğan soñğı öç yarım ay êçendä Obamanıñ İzrailğa qarşı adım yasawı mömkin tügel.

İkençedän, Obamanıñ İzrail turındağı cömläseneñ berençe öleşenä bötenläy diyärlek basım yasalmawın küräbez. Obama çığışındağı bäyläneşle cömlä tulısınça şuşı räweşle: “Fälästinlelärneñ qotırtularnı kire qağıp, İzrailneñ legallegen tanuı häm İzrailneñ dä Fälästin cirlären bötenläygä basıp aluın häm biredä urnaşuın däwam itmäyäçägen qabul itüe – qatği räweştä  izraillelär häm fälästinlelär öçen tağın da yaxşıraq bulaçaq.”

Kürengäne kebek, Obamanıñ cömläsendä zıyan kürüçe häm zarar birüçe dip ayırım yasalmıy. Obama yäşängän problemada xärbi yaw rejimı astında yäşäwçe häm daimi räweştä cirläre konfiskaśiyälängän fälästinlelär belän Berläşkän Millätlär Oyışması qararlarına qaramastan äle haman basıp aluın däwam itterüçe İzrailne tigez taraflar bularaq kürüen däwam itä.

Öçençedän, Obamanıñ İlbaşı bulğan könnän bügengä xätle Ğomum şurada (general’ assambleyada) yasağan çığışıları belän çağıştırılğanda Fälästin problemasına birelgän ähämiyätneñ tora-bara azayuı küzätelä.

Yuğisä Ğomum şurada 2009nçı yılda yasağan berençe çığışında Obama bu problemağa 521 süzne ayırıp quya. 2010nçı yılda isä çığışınıñ dürttä bersen (1 meñ 100 süz) Fälästin mäs’äläsenä bağışlıy. “Ğaräp yazı” waqiğaları töbäkkä täêsir itkän 2011nçe yıldağı BMO çığışında da mäs’älägä ähämiyät birüen däwam itterüe kürenä. Bu yulı Obama çığışında problema çişeleşenä 846 süz ayırılıp quyıla.

Läkin 2011nçe yılğı çığışınnan soñ Obamanıñ BMO çığışlarında Fälästin problemasına birelgän ähämiyät azaya başlıy. 2012nçe yılda Berläşkän Millätlär Oyışmasında mäs’älä belän bäyle bularaq barı tik 86 süz äytkän. Däwlät särkätibe Jon Kerryneñ ike taraf arasındağı aradaşçılıq kereşüläre tizlängän 2013nçe yılda mäs’älä qabat ähämiyäten qazana. Obamanıñ çığışında bu yulı Fälästin probleması 505 süzdän ğibarät bula. Ämma bu san 2014nçe yılda 192 süzgä kimi. 2015nçe yıldağı çığışında isä bu mäs’älä bötenläy telgä alınmıy.

2016nçı yılda isä Obama üz çığışında bu problemağa barı tik 31 süz ayırıp quya. Bu räweşle yıllarğa qarap mäs’äläneñ Obama citäkçelegeneñ kön tärtibendäge möhimlegeneñ kimüen küräbez.

Dürtençe häm iñ möhim xosus, mäs’älä dä – Amerika Quşma Ştatları häm İzrail arasında bu ayda qul quyılğan Üzara kileşü memorandumı. Bu kileşügä kürä, Amerika Quşma Ştatları tarixınıñ iñ zur xärbi yärdäm yöklämäsen üz östenä aldı. AQŞ 2019nçı-2028nçe yıllar aralığında İzrailgä 38 milliard dollar biräçäk. Monıñ 33 milliard dolları – çit il xärbi yärdäm qısalarında. 5 milliard dollarlıq yärdäm dä İzrailneñ raketa saqlanu sistemasınıñ qamilläşterelüen maqsat itä.

Amerikan tarixında tiñe kürenmägän bu yärdäm härhaldä Obamanıñ çığışında Fälästin problemasına barı tik ber cömlä häm 31 süzne ayırıp quyuı belän çağıştırılmayaçaq ähämiyätkä iyä. Äye, Obama şuşı ber cömlädä İzrailne yawlap aluçı bularaq bäyälägän, fäqät ber ük waqıtta yaw astındağı Fälästin tarafın da tänqitlägän.

Bu kileşügä qul quyıluı belän yasalğan yullama – tağın da zurraq ähämiyätkä iyä. Amerika Quşma Ştatları İzrailneñ Yaqın Könçığıştağı xärbi xakimiyäten tağın da nığıtu yünäleşendä iniśiativa qullanğan buldı.

İkençedän, bu kileşü töbäktä qorallanunı tizländerüçe yoğıntı tudıraçaq. Öçençedän, İzrailneñ başqarğannarı öçen xökem itelmäyäçägen tağın ber tapqır kürsätte. İzrail amerikan mänfäğätlärenä tiskäre totışta buldı, Amerikan İlbaşına qarata hiç xuş bulmağan xäräkät räweşlären kürsätte häm Berläşkän Millätlär Oyışması qararların iğtibarsız qaldıruın däwam itterde.

Böten bolarğa bärabär İzrail häm yasağannarı öçen xökem itelmi, häm dä büläkländerelä.

Dürtençedän, bu kileşü fälästinlelärneñ tormışınıñ artıq ähämiyäte bulmawın tağın ber qat bilgele itte. Bişençedän, AQŞ xökümäte xalqınnan cıyılğan salımnarnı bolay da iqtisadi häm xärbi yaqtan alğa kitkän ilgä xärbi yärdäm kürsätü öçen sarıf itä. Êşneñ qızıqlı yağı isä – monıñ Amerika Quşma Ştatlarında ixtıyacı buluçılarğa ayırılıp quyılğan sośial’ fondlar daimi räweştä azaytılğan çorğa turı kilüe.

Häm inde bu kileşü amerikan cämäğätçelegeneñ sizgerlegen dä iğtibarsız qaldıra. Amerikan saylawçısınıñ yartısınnan kübräge bu kileşügä qarşı çığa. Bu xärbi yärdäm kileşüe – İzrailneñ häm amerikan qoral sänäğäteneñ mänfäğätenä bulğan häm amerikalı salım tüläwçeläre belän fälästinlelärgä qarşı bulğan kileşü üzençälegenä iyä.

Näticä bularaq, Obamanıñ BMO ğomum şurasında (general’ assambleyasında) yasağan soñğı çığışında İzrailne yawlap, basıp aluçı bularaq bäyäläwe - amerikan Yaqın Könçığış säyäsäteneñ kiläçäge cähätennän artıq mäğnägä iyä tügel.

Amerika Quşma Ştatları İzrail belän xosusıy mönäsäbäten täêmin itüçe bağlanışın zur iğtibar belän däwam itterä. Nigezdä xäl itärgä telägän Fälästin problemasınıñ ni öçen xäl itelä almaslıq bulıp qaluınıñ säbäben dä – näq menä şuşı xosusıy mönäsäbätneñ bar närsägä qaramastan däwam itelüe telägendä êzlärgä kiräk.