Törkiyä tışqı säyäsätendä yünäleş üzgäreşe yäşänäme?

Tüntäreleş kereşüennän soñ Törkiyäneñ tışqı säyäsätendä yünäleş üzgäreşe yäşänäme?

15nçe iyül’ könne törek xalqı saylaw belän êş başına kilgän xakimiyätne bärep töşerügä yünälgän tüntäreleş kereşüen canın fida itep totqarladı. Bu wazğiyät barı tik Törkiyäneñ êçke säyäsäte cähätennän genä möhim näticälär tudırmadı. Törkiyä tışqı säyäsäte cähätennän dä bik möhim näticäläre buldı. Tüntäreleş barışında häm annan soñ tışqı dönya alğan totışnıñ Törkiyäneñ tışqı säyäsätenä yoğıntısı buldı. Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlegeneñ tüntäreleş kereşüe waqıtında tüntäreleşne gäyepläwçe häm saylanğan xökümätne yaqlawçı totışta toruı ozaq waqıt aldı. Bigräk tä Awrupa Berlegeneñ reakśiyası inde tüntäreleş kereşüeneñ uñışsız buluı töğäyen bilgele bulğannan soñ yasaldı. Tüntäreleş uñışsızlıqqa duçar itelüennän soñ Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlege säyäsi skandal itep qabul itelä alınaçaq ğayrätle totış aldılar. Törkiyä xökümäteneñ tüntäreleşçelärgä häm tüntäreleşne yaqlawçılarğa qarata ğamälgä kertkän idari häm iminlek maqsatlı çaralarnı tänqitläde. Tüntäreleşne totqarlağan törek milläten häm anıñ saylanğan avtoritetın xoquqi häm iminlek maqsatlı adımnarı arqasında yanawçı torış aldı sıman.

Şul uq waqıtta soñğı waqıtlarda Törkiyä belän mönäsäbätlärendä qayçağında problema yäşägän Rusiyä häm İran tüntäreleş kereşüeneñ irtänge êtabında saylanğan xökümätne yaqlawçı belderülär yasadı. Här ike ildän yasalğan bu yaqlawnı şuşı faktorlarğa bäylärgä mömkin:

1. Rusiyä häm İrannıñ tüntäreleşneñ turıdan-turı bulmasa da xätta süzsez räweştä Könbatış tarafınnan yaqlanuın kürüläre,
2. Häm Rusiyä häm dä İrannıñ ozaq waqıttan birle “FETÖ”nı üz milli mänfäğätlärenä qarşı êşläwçe oyışma bularaq kürüe,
3. Här ike ilneñ dä räsmi säyäsät bularaq däwlätlärneñ êçke êşlärenä qatışu bularaq kürgän oçraqlarda ğadättä iple totışta buluı,
4.  Şaqtıy kritik ber mizgeldä Törkiyäneñ yanında urın aluınıñ krizistan soñğı çorda geopolitik qazanış täêmin itäçägen küzallawı.

Tüntäreleş kereşüe çigenderelgännän soñ İlbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ berençe räsmi säfäre Rusiyä Federaśiyäse buldı. Xökümät bularaq Törkiyägä berençe räsmi säfär dä İrannan yasaldı. Bu säfärlär İlbaşı Ärdoğannıñ häm tüntäreleşkä qarşı torğan törek mediasınıñ Könbatışnı tänqitläwennän soñ yasaluı – Törkiyä, Könbatış dairäsennän çığıp, Rusiyä häm İran belän ittifaq urnaştıraçaqmı yuqmı bäxäslärenä yul açtı. Xätta qayber könbatış küzätüçeläre Törkiyäneñ Awraziya ittifaqına yünälüen häm tışqı säyäsättä awışlıq yünäleşeneñ üzgärüen alğa sörde.

Xaqiqät çınlap ta şuşı räweşleme soñ?

Şunı bik yaxşı beläbez: “Aq” partiya 14 yıllıq xakimiyätläre buyı daimi bularaq Könbatış ittifaqı êçendä qalu şartı belän kiñ qırlı tışqı säyäsät alıp barırğa tırıştı. Başqa törle äytsäk, milli mänfäğätläreneñ ni buluın barı tik Könbatış ittifaqı sistemasınıñ täräzäsennän qarap kürmäde. Bu cähättän Rusiyä häm Qıtay belän daimi mönäsäbätlären üsterügä ähämiyät birde. Şul uq waqıtta üzen tarixi bağlanışlar belän bäyle bularaq kürgän Yaqın Könçığış töbägenä êlekkege xakimiyätlärgä qarağanda tağın da kübräk ähämiyät birde. Afrika iniśiativası da bu säyäsätneñ başqa ber yağı.

Törkiyäneñ Rusiyä häm İran belän möhim mänfäğät kileşmäwçänlege Süriyä krizisınıñ xasil buluı belän barlıqqa kilde. Fäqät bu wazğiyät Törkiyäne yaña regional’ ittifaq êzlänülärenä êtärüe belän bergä berqayçan da İran belän êlemtälärneñ tulısınça beterelüe däräcäsenä citkermäde. Rusiyä belän dä mönäsäbätlär oçqıçnı bärep töşerü krizisı yäşänmägän bulsa ide qıtırşılı da bulsa, Süriyägä qağılışlı möhim qaraş ayırmalılıqlarına qaramastan däwam itäçäk ide.

Bu räweşle här ike il belän dä mönäsäbätlärneñ cayğa salınuı häm üsterelüe ölkäsendäge adımnar tüntäreleş kereşüe aldınnan yasalğan ide. 2016nçı yılnıñ 5nçe mart könne ul çaqtağı Premyer-ministr Äxmät Dawıtoğlu İranğa möhim säfär yasadı. Bu säfär belän küläme azayğan säwdä häm iqtisad mönäsäbätläreneñ yañadan canlandırıluı maqsat itelde. Ber ük waqıtta Süriyädä häm Yaqın Könçığışta problemalarnıñ xäl itelüendä töbäk illäreneñ iniśiativa aluınıñ zarurlığı mäs’äläsendä urtaq qaraş täêmin itelde. 2016nçı yılnıñ aprel’ ayında da İran İlbaşı Hasan Ruhani İslam xezmättäşlek oyışmasınıñ yuğarı däräcäle oçraşuınnan soñ Änkarada räsmi söyläşülär ütkärde. Şuña kürä dä İran Tışqı êşlär ministrı Cävad Zarifnıñ tüntäreleş kereşüennän soñ yasağan säfären xosusıy ähämiyätkä iyä buluı belän bergä bıyılğı başqa täräqqiyätlärdän abstrakt bularaq qarap çığarğa kiräk.

Rusiyä belän mönäsäbätlärneñ tözätelüe mäs’äläsendä dä İlbaşı Ärdoğannıñ iyün’ ayında yasağan kereşüläre uñışların birde. Rusiyä İlbaşı Vladimir Putin belän Ärdoğan arasında 9nçı avgustta Sankt Peterburgta uzdırılğan söyläşü – tüntäreleş kereşüe aldınnan bolay da qararğa kilengän ide.

Läkin tüntäreleş kereşüe barışında İran häm Rusiyäneñ Könbatış illärennän çağıştırmaça şaqtıy üzgä totışta buluı – Törkiyä xökümäteneñ täqdiren qazanuı mäğlüm. Monıñ tışqı säyäsätne köyläp quyu çarasın bilgeläyäçäge dä mäğlüm.

Törkiyäneñ Könbatış ittifaqı sistemasınnan çığu telägendä bulmawnıñ iñ möhim işarätlärennän berse – Törkiyä belän İzrail arasındağı mönäsäbätlärneñ cayğa salınuına qağılışlı xalıqara kileşü ölgeseneñ Parlamentnıñ Tışqı êşlär komissiyäsendä 16nçı avgustta qabul itelüe buldı.

Ayıruça häm İlbaşı mäqamı (idaräse) häm dä xökümät räsmiläre Törkiyäneñ Könbatış ittifaqı sistemasınnan ayırılu kebek niyätläreneñ bulmawın anıq räweştä belderde. Törkiyäneñ Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa Berlegenä qarata tänqitläwläreneñ säbäbe – tışqı säyäsättä yaña yünäleş êzlänüe tügel, bu illärne yaqlağan qimmätlärne saqlarğa çaqıruı. Könbatış illärenä mänfäğätläre turında süz barğan çaqta iğtibarsız qaldırğan, läkin iğtibarsız qaldıru waqıtında da xätta qoral bularaq qullanudan tartınmağan demokratiya, irek häm tigezlek kebek nigezlärne, prinśiplarnı xäterlätä. Üzenä kürä alarnı teldän tügel, asılda demokrat bulırğa çaqıru.