Törkiyädä 32 nçe ğomum saylaw häm täwge tapqır ilbaşı sisteması saylawı

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

2018 nçe yılnıñ 24 nçe iyünendä Törkiyädä bik az ildä kürelgänçä 32 nçe ğomum saylaw häm täwge tapqır ilbaşı sisteması saylawı ütkäreläçäk.

Törkiyädä berençe ğomum saylaw Ğosmanlı däwläte däwerendä 1876 nçı yılda buldı. Annan soñ 1878, 1908, 1912, 1914 häm 1919 nçı yıllarda saylaw uzdı. Bu däwerdä 6 tapqır saylaw ütkärelde.

Cömhüriyät däwerendä isä ber partiyäle däwerne dä kertep 25  ğomum saylaw tormışqa aştı. Ber partiyäle däwerdä 1923, 1927, 1931, 1935, 1939, 1943nçe yıllarda bulu belän bergä 6 saylaw uzdı. Küp partiyäle säyäsi sistema başlanğan 1946 nçı yıldan bügenge köngä qadär isä tuplam 19 tapqır saylaw ütkärelde. Ağımdağı yılnıñ 24 nçe iyünendä 20 nçe tapqır saylaw uzaçaq.

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Törkiyädä täwge saylaw ütkärelgän 1876 nçı yıldan başlap ağımdağı ğomum saylaw uzaçaq 2018 nçe yılnıñ 24 nçe iyünenä qadär 142 yılda 32 ğomum saylaw ütkärelgän bulaçaq. Tüntäreleşlär säbäbe belän saylaw ütkärelmägän däwerlär dä bar.

Törle saylaw çorları

Här saylawnıñ yäisä saylaw däwerläreneñ hiçşiksez üzenä genä xas üzençälekläre bar. Ğosmanlı däwerendä ütkärelgän saylawlar - patşalıq kebek tradiśion ,xälifät häm şäyhülislamlıq kebek dini oyışmalar bulğan däwerdä ütkärelgän saylawlar. Törkiyä demokratiyägä xälifät häm säyhülislamlıq kebek oyışmalar bulğan däwerdä küçkängä kürä Törkiyädä İslam häm demokratiyäneñ garmoniyäle bulıp bulmawı bäxäsläre bik küzätelmäde.

1923-1943 nçe yıllar arasındağı saylawlar – ber partiyäle saylawlar. Bu däwerdä oppoziśiya partiyälärenä röxsät birelmasä dä saylawlarnı däwam itterü, Ğosmanlı çorında başlanğan saylaw tradiśiyäsen onıtmaw ,Könbatış faşizm häm naśizmğa taba yünälä başlağan däwerdä formal’ räweştä bulsa da saylawlarnı däwam itterü cähätennän zur ähämiyätkä iyä.

Törkiyä 1946 nçı yılda yänä küp partiyäle säyäsi sistemağa küçte. 1876-1943 nçe yıllarda saylawlar ike däräcäle , 1946 nçı yıldan bügenge könga qadärge saylawlar isä ber däräcäle saylawlar. İke däräcäle sistema xäzerge waqıtta Amerika Quşma Ştatlarındağı sistemağa oxşağan. Bu sistemada saylawçılar ikençe saylawçılarnı,ikençe saylawçılar xalıq ışanıçlıların saylıy.İke däräcäle sistema nigezdä ğomum tawışqa ışanıçsızlıqnı kürsätä.   

2018 nçe yılnıñ 24 nçe iyünendä Törkiyädä ğomum saylaw belän bergä täwge tapqır ilbaşı sisteması saylawı ütkärelä. 1876 nçı yıldan bügenge köngä qadär xökümät saylanğan parlament êçennän bilgelängän bulsa, täwge tapqır xalıq ışanıçlıları belän xökümät qoraçaq däwlät başlığı ayırım-ayırım saylanaçaq. Törkiyädä ilbaşı idaräle xökümät sistemasınıñ nigä kiräk buluı turında 2017 nçe yılğı referendumnan êlek yazğan “Täêsirle, totrıqlı häm köçle Törkiyä öçen ilbaşı idaräse sisteması” isemle kitabıma küz sala alasız.

Saylawlarnıñ mäğ’näse

Demokratiya köçen alım,ısuldan tügel, legal’lektän ala. Ütkän däwerlärdä säyäsi sistemalar öçen legal’lekneñ törle ısulları bar ide. Kiläçäktä dä başqa alım,ısullar bulırğa mömkin. Ämma bügenge dönyada demokratiya säyäsi sistemalarğa ictimaği legal’lek qazandırğan bälki dä berdänber ısuldır. Bu säbäple saylawlar aradaşçılığı belän ber säyäsi sistemanıñ idarä itüçelär tarafınnan legal’ kürelüe däwlät-millät teläktäşlege cähätennän zur ähämiyätkä iyä.    

Saylaw aradaşçılığı belän xalqınnan köç alğan sistemalar ildä dä,xalıqara arenada da köçle. İctimaği legal’lekläre bulmağan säyäsi sistemalar öçen isä monıñ kirese bula. Mondıy tördäge rejimnar ildä tağın da kübräk basım,keşe xoquqları häm xörriyät bozuları belän üz-üzen yäşätkändä üz cämğiyät’lärennän köç almağanğa kürä çit illärgä qarata tağın da köçsez. Bu säbäple üz cämğiyät’lärenä qarata tağın da kübräk global’ aktyerlarğa tayanırğa mäcbür bulalar.

Demokratiya – kamillek,üseş mönäsäbätenä küz salğanda, säyäsi sistemalarnıñ êçendä urın alğan cämğiyät’lär tarafınnan legal’ kürelep kürelmäweneñ küpme däräcädä  möhim buluın tağın da yaxşıraq kürergä mömkin. Bügenge köndä dönyanıñ iñ alğa kitkän illäre –demokratik illär. İñ problemalı illär isä- antidemokratik illär. Bu cähättän çığıp qarağanda ber ildä tınıçlıq, xozur häm totrıqlılıqnıñ çığanağı – iq’tisadi alğa kitü tügel, demokratiya, plyuralizm ,xörriyät kebek qıymmätlärgä iyä bulıp bulmawı. Çönki iq’tisadi yaqtan alğa kitü barı tik bu qıymmätlär belän mömkin. Tınıçlıq, xozur, iminlek bulmağan cirdä üseş, alğa kitü turında süz bara almıy.

Demokratiya, xörriyät, plyuralizm-iq’tisadi alğarış mönäsäbätenä iñ konkret ürnäk - Törkiyäneñ 2000 nçe yıllardan soñ alıp barğan säyäsätläre. 28 nçe fevral’däge xärbi kereşü omtılışı häm annan soñ ğamäldä bulğan antidemokratik häm basım yasawçı säyäsätlär belän Törkiyädä ber keşegä turı kilüçe tabış 2000 dollarğa qadär kimede. 2000 nçe yıllardan soñ tağın da xörriyätçe, demokratik häm plyuralist säyäsätlär belän ber keşegä turi kilüçe kerem 10 000 dollardan arttı.

Törkiyäneñ täwge saylawın 1876 nçı yılda ütkärüen küzdä totqanda Törkiyäneñ demokratiya tarixı şaqtıy il tarixınnan borınğı. 142 yıllıq däwerdä törle rejimnarğa iyä bulsa da, Törkiyä nigezdä demokratiya tırışlığın däwam itterde. 2000 nçe yıllardan soñ demokratiya häm xörriyätlär däräcäsen kütärde. Germaniya,Avstriya häm Niderlandnıñ bügenge köndä dä illärendä Törkiyäle saylawçılarnıñ tawış birü öçen süz häm cıyılış iregenä ,säyäsi xoquqlarğa röxsät birmäwe uylanılğanda Törkiyä ireşkän uñış häm demokratiya täcribäse bik küp il öçen yul kürsätüçe üzençälektä. Qızıqsınuçılar 142 yıllıq täcribäse bulğan,säyäsi partiyälärneñ aktiv qatnaşuında häm telägän härkemneñ küzätüenä açıq buluı belän bälki dä dönyanıñ iñ ışanıçlı saylawları ütkärelgän Törkiyä saylawın yaqınnan küzätep bara ala.    

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı