میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در خارج از این کشور چقدر است؟

در این نوشته به بررسی دارایی‌های بلوکه شده ایران در خارج از این کشور خواهیم پرداخت.

در تاریخ 10 اگوست 2023 مقامات ایران و آمریکا از توافق دو کشور در مورد تبادل 5 زندانی ایرانی-آمریکایی در ازای آزادسازی دارایی‌های بلوکه شده ایران به ارزش 6 میلیارد دلار در کره جنوبی خبر دادند. در پی این اقدامات گزارش‌هایی درباره آزادسازی بخش دیگری از دارایی‌های ارزی این کشور نزد عراق مطرح شد. خبرگزاری تسنیم نوشت که حدود سه میلیارد دلار از دارایی‌های ارزی بلوکه‌شده ایران در عراق از طریق بانک مرکزی این کشور برای واردات نهاده دامی تخصیص یافته است.

حال این سوال مطرح است که میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در خارج از این کشور چقدر است، شامل چه مواردی است و در کل چرا اموال ایران بلوکه شده است؟

پس از آنکه وقوع انقلاب اسلامی در ایران، تسخیر سفارت آمریکا در تهران و به گروگان گرفتن دیپلمات‌های آمریکایی، دارایی‌های ایران برای اولین بار توسط جیمی کارتر رئیس‌جمهور وقت آمریکا در سال 1358 بلوکه شد. ایالات متحده به روابط اقتصادی و دیپلماتیک خود با ایران خاتمه داد و واردات نفت از این کشور را ممنوع کرد. سپس در سال 1358 پنتاگون، تجهیزات نظامی ایران به ارزش حدود 400 میلیون دلار که قبلاً توسط دولت پهلوی خریداری شده بود را فروخت و پول حاصل از آن را «در یک حساب سپرده گذاری» قرار داد.

در سال 1359 با میانجیگری کشور الجزایر دو کشور بر سر استرداد دارایی ایران از سوی واشنگتن به توافق رسیدند، به موجب قرارداد الجزایر، آمریکا متعهد شد که با اعاده وضعیت مالی ایران به قبل از 13 آبان ماه 1358 کلیه دارایی‌ها و اموال مسدود شده ایران که پس از تسخیر سفارت آمریکا در ایران، توقیف کرده را آزاد کند، اما این اتفاق هیچگاه روی نداد.

هم‌اکنون رسیدن به جمع‌بندی دقیق از میزان اموال بلوکه شده ایران در خارج نیازمند کار بسیار گسترده تحقیقی است که تنها از عهده نهادهای پژوهشی دارای بودجه‌های رسمی برمی‌آید؛ نهادهایی که با دسترسی به اطلاعات طبقه‌بندی شده می‌توانند برآورد صحیحی از نسبت میزان اموال خارجی ایران داشته باشند. 

بر اساس گزارش‌های مندرج در منابع مختلف اموال بلوکه شده و بلوکه نشده ایران در خارج را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد؛ امول دولتی جمهوری اسلامی ایران که زیر نظر بانک مرکزی اداره می‌شوند و اموال شرکت‌های غیردولتی که بخشی از این شرکت‌ها به دلیل ارتباطات خاص در زمره شرکت‌های خصولتی یا دارای رانت دولتی تقسیم‌بندی می‌شوند.

در تقسیم بندی دیگری این اموال را می‌توان به اموال نقدی و غیرنقدی تقسیم کرد:

بخشی از این دارایی‌ها نقدی است که نتیجه فروش نفت و گاز، فرآورده‌های نفتی و محصولات غیر نفتی توسط ایران در بازارهای جهانی است.

بخش دیگری گرچه جز دارایی‌های نقد محسوب نمی‌شوند، اما به دلیل ارزش بالا اهمیت بسیاری دارند؛ دارایی‌های نظیر سهام خریداری شده توسط ایران در دوران پهلوی در صنایع اروپایی و آمریکایی مانند سهام خریداری شده توسط ایران در صنایع هسته‌ای فرانسه و سهام خریداری شده توسط ایران نزد شرکت مرسدس آلمان، سهم ایران از خط لوله انتقال نفت بندر عقبه و... همچنین انواع مستغلات زمین‌ها و ابنیه و ساختمان‌های متعلق به ایران از جمله ساختمان تاریخی سفارت ایران در واشنگتن، ساختمان‌های متعلق به بنیاد علوی در آمریکا و کانادا و نظایر آن نیز وجود دارد.

سرویس تحقیقات کنگره آمریکا در سال 2020 میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران شامل وجوه بلوک شده در حساب‌های خارجی ایران، املاک و مستغلات و اموال ناشی از فروش محصولات ایران در بازارهای جهانی را به طور میانگین بین 100 تا 120 میلیارد دلار برآورد کرد.

الن دوهان گزارشگر ویژه اقدامات یک‌جانبه شورای حقوق بشر نیز در سفری که در سال 2022 به ایران داشت، اعلام کرد که آمریکا تاکنون 100 تا 130 میلیارد دلار از اموال ایران را بلوکه کرده است.

صندوق بین‌المللی پول نیز در گزارشی که در سال 2022 منتشر کرد گزارش داد تا پایان آوریل سال 2020 میزان اموال بلوکه شده ایران در سراسر جهان به 115.4 میلیارد دلار رسیده است. این در حالی است که میزان اموال و دارایی‌های نقدی ایران ناشی از فروش و صادرات محصولات نفتی و غیر نفتی در هر کشور متفاوت است.

اموال بلوکه شده ایران در کدام کشورهاست؟

به صورت کلی متاسفانه به غیر از چند مشتری مطرح نفت ایران از اموال مسدود شده و میزان دارایی‌های بلوکه شده ایران در سایر کشورها از جمله در اروپا، ترکیه، کانادا، شرق آسیا شامل دولت‌های حوزه ا.س.ان و ... وجود ندارد و هیچ گزارش رسمی نیز از سوی مقامات کشور در این زمینه ارائه نشده است که این مسئله می‌تواند هر گونه مذاکره‌در خصوص آزادسازی اموال ایران را با مشکل مواجه کند.

بر اساس گزارش‌های مندرج در سایت‌های خبری مختلف، هم‌اکنون میزان اموال و دارایی‌های نقدی و غیرنقدی بلوکه شده ایران نزد کشورهای مختلف این چنین تخمین زده می‌شود: 7 میلیارد دلار در کره جنوبی؛ 11 میلیارد دلار در عراق؛ 22 الی 30 میلیارد دلار در چین؛ 2 میلیارد دلار در ژاپن؛ 2 میلیارد دلار در آمریکا و 1.6 میلیارد دلار در لوکزامبورگ.

توجه به این نکته نیز  ضروری است که همه اموال مسدود شده ایران طی تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه هسته‌ای ایران یا بعد از خروج دولت ترامپ از برجام رخ نداده است. در واقع بخش بسیار مهمی از اموال ایران از ابتدای انقلاب به دلایل مختلف مسدود شده‌اند؛ اموالی که شامل سهام ایران در صنایع خارج از کشور، املاک و مستغلات و ... می‌شود.