چرایی ضرورت اهمیت و گسترش روابط اقتصادی ایران و ترکیه

ایران و ترکیه به‌عنوان دو همسایه با سابقه دیرین از لحاظ مراودات فرهنگی، اقتصادی و سیاسی، نقش مهمی را در منطقه ایفا می‌کنند. هر دو کشور از بنیانگذاران سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) بوده و اکنون عضو اتحادیه‌های دیگری مثل اوراسیا هستند. ترکیه برای ایران به مثابه دروازه ورود به اروپا محسوب می‌شود و ایران نیز دروازه ورود ترکیه به آسیای نزدیک و دور است.

به همین دلایل، ترکیه و ایران طی چندین دهه گذشته کوشیده‌اند از تنش‌های نظامی و سیاسی کلان با یکدیگر پرهیز کرده و گسترش روابط اقتصادی، تجاری، فرهنگی، علمی، توریستی را در اولویت قرار دهند. این درحالی است که می‌توان گفت علی‌رغم وجود پتانسیل‌های بسیار، گسترش روابط اقتصادی طرفین مغفول مانده است.

موفقیت ترکیه در اثبات کیفیت و قابل رقابت کالاهای خود در بازارهای ایران مشهود است و هر ایرانی از این کالا استقبال می‌کند. بدون تردید درصد زیادی از گردشگران ایرانی برای خرید کالای ساخت ترکیه‌ به این کشور مسافرت می‌کنند. بسیاری از ایرانیان حتی کسب و کار داخلی، از جمله فروشگاه‌های پوشاک و وسایل خانگی را از طریق واردات محصولات ترکیه‌ رونق می‌بخشند.

مراودات اقتصادی و تجارت و سرمایه‌گذاری بین ایران و ترکیه مهم‌ترین عامل بازدارندگی از تنش‌های سیاسی و نظامی بین دو کشور بوده است. ملت‌های ایران و ترکیه نیز به درک و فهم مشترک در انتفاع متقابل از طریق تجارت و حتی تشکیل سرمایه رسیده‌اند. روابط علمی و دانشگاهی بین ترکیه و ایران نیز طی چند دهه اخیر گسترش یافته است. آمار و اطلاعات موجود واقعیت‌هایی را روشن می‌سازد.

به گزارش اداره آمار ترکیه مبادلات تجاری طرفین در پنج ماهه نخست سال جاری میلادی (2022) رشد 39 درصدی را داشت و به حدود 2.8 میلیار دلار رسید. این رقم در پنج ماهه نخست سال قبل حدود 2 میلیارد دلار بود. صادرات ترکیه به ایران در ماه‌های ژانویه تا می 2022 با رشد 21 درصدی نسبت به مدت مشابه سال قبل، به 1 میلیارد و 206 میلیون دلار رسیده است. ترکیه در ماه‌های ژانویه تا می سال قبل 996 میلیون دلار کالا به ایران صادر کرده است.

واردات ترکیه از ایران در پنج ماهه نخست امسال نیز با رشد قابل توجه 57 درصدی به یک میلیارد و 536 میلیون دلار رسید. در 12 ماهه سال میلادی گذشته تبادل تجاری دو کشور با رشد 53 درصدی نسبت به سال قبل، به 5 میلیارد و 594 میلیون دلار رسیده بود. ایران هفدهمین مقصد صادراتی و نوزدهمین منبع واردات ترکیه در ماه می 2021 بود. این وضعیت با توجه به همجواری، وسعت و ظرفیت اقتصادی و وجود پتانسیل‌های سرمایه‌گذاری و تجاری مطلوب نیست.

ظرفیت بالای توریستی ترکیه باعث شده است تا بازار زیورآلات و فلزات گران‌بها و خدمات گردشگری رونقی ویژه یابد و همواره در صدر فهرست کالاها و خدمات وارداتی این کشور قرار داشته باشد. این بازار، پتانسیلی برای صادرات چنین اقلامی از ایران به ترکیه نیز محسوب می‌شود. ایران همچنین از تولیدکنندگان عمده فولاد در جهان به شمار می‌رود و فرصت مهمی برای صادرات آن به ترکیه را داراست.

صنعت آهن و فولاد و مشتقات آن، نقش مهمی در صنعتی‌سازی و توسعه ترکیه داشته که در سال‌های اخیر به بخش خصوصی این کشور واگذار شده است. ایران منبع تامین خوراک عمده فولادسازان ترکیه، یعنی آهن قراضه و سایر مواد واسطه‌ای بوده است و امکان افزایش صادرات را نیز دارد. ترکیه در حوزه نساجی جز 5 کشور برتر صادرکننده است و ایران بسیاری از مواد اولیه این صنعت را تامین می‌کند.

با این حال، این نوع تجارت بین ایران و ترکیه هنوز مدرن و درون‌صنعتی نشده است تا آن را رقابت‌پذیر کند و منجر به انتقال تکنولوژی و سرریزهای تجاری و سرمایه‌گذاری شود. تجارت بین دو کشور اغلب سنتی و از الگوی بین‌بخشی پیروی کرده است. به عبارت دقیق‌تر، در قالب صادرات مواد خام و دارای ارزش افزوده پایین ایران به ترکیه و واردات محصولات نهایی مثل منسوجات و کالاهای با ارزش افزوده بالاتر از این کشور بوده است.

بهبود کیفیت کالاهای صادراتی ترکیه و تنوع صادراتی آنها، موقعیت خاص ترانزیتی این کشور در حوزه بالکان و دسترسی آسان آن به بازارهای اتحادیه اروپا، کشورهای اروپایی را در صدر شرکای تجاری ترکیه قرار داده است. مشارکت ایران در پلان‌های اقتصادی ترکیه زمینه را برای دسترسی آسانتر کشورمان به اروپا فراهم می‌سازد، البته پس از لغو تحریم‌های اقتصادی علیه ایران. در پایان باید گفت این دو کشور عضو «اکو» و اتحادیه اوراسیا، قادر به انعقاد پیمان‌های لازم‌الاجرا برای همکاری تجاری پیشرفته و افزایش سرمایه‌گذاری و توسعه روابط مالی هستند؛ چشم‌اندازی و ضرورتی که به نظر میرسد هنوز مغفول مانده است.

*دکتر سیدکمیل طیبی، استاد اقتصاد بین‌الملل در دانشگاه اصفهان است.