مکانیسم ماشه در برجام و چالش ایران-آمریکا

دونالد ترامپ، رئیس جمهور ایالات متحده آمریکا پس از ناکامی در اخذ رای موافق اعضای دائم و موقت شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تصویب قطعنامه تحریم تسلیحاتی مجدد جمهوری اسلامی ایران تهدید کرد که برای تحقق هدف مذکور و اعمال فشار بیشتر علیه این کشور، به‌ زودی مکانیسم ماشه توافق برجام یا همان برنامه جامع اقدام مشترک (Joint Comprehensive Plan of Action) را فعال خواهد کرد.

به نظر می‌رسد مکانیسم ماشه (Trigger Mechanism) یا به عبارت دیگر، بازگشت خودبه‌خودی تحریم‌ها (Snapback) آخرین دوئل واشنگتن-تهران در چارچوب توافق برجام باشد. آمریکا می‌خواهد از این طریق، تمام تحریم‌های بین‌المللی؛ شامل سازمان ملل متحد و غیره علیه ایران که به‌موجب قطعنامه 2231 شورای امنیت و پس از امضای برجام باید لغو می‌شد، بازگردد. بنابراین چنانچه آمریکا در این مرحله موفق شود، ماشه را برای نابودی این توافق چکانده است.

مقام‌های مختلف تهران نیز هرچند پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران، طی چند سال گذشته این توافق را «مرده» و امضای آن را «خیانت دولت روحانی»، «ناشی از فریب غرب» و «باعث تعطیلی تاسیسات هسته‌ای کشور به ارزش صدها میلیارد دلار» دانسته‌اند، اما تاکید می‌کنند که ترامپ دیگر حق اجرای مفاد آن، به‌ویژه مکانیسم ماشه را ندارد. بنابراین حربه اخیر آمریکا درصورت ناکامی، باعث می‌شود دستش برای همیشه از برجام کوتاه شود.

محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران نیز دو شب پیش در برنامه «نگاه یک» تلویزیون این کشور گفت: ''تعدادی از دوستان در داخل کشور چندین بار برجام را تشییع جنازه و صحبت‌هایی را در این زمینه مطرح کردند، ولی همین جنازه برجام آمریکا را شکست داد، به‌خاطر اینکه واقعیتی به نام برجام و قطعنامه 2231 وجود دارد.''

از سوی دیگر، فریدون مجلسی، دیپلمات سابق ایران در مصاحبه با روزنامه «آرمان» ایران گفته است: ''عنوان کردن اینکه این اتفاق یک موفقیت برای ایران بوده، چیزی جز خودفریبی نیست. هیچ کشوری نیز به سود ایران رأی نداده است. 11 رأی ممتنع برای ایران نگران‌کننده است. ما بیش از اینکه به دنبال فاصله سیاست‌های کشورهای اروپایی با آمریکا باشیم، باید به دنبال تغییر رفتار خود در عرصه بین‌المللی باشیم.''

- آیا آمریکا حق استفاده از مکانیسم ماشه علیه ایران را دارد؟

در این زمینه، حسن بهشتی‌پور، کارشناس ارشد علوم سیاسی و مسائل هسته‌ای در گفتگو با خبرگزاری آناتولی اظهار داشت: ''این مکانیسم در برجام طراحی و در قطعنامه 2231 تائید شده است. بنابراین وقتی آمریکا از برجام رسما خارج شد این حق را از خود زایل کرد. آمریکا به استناد اینکه نامش در این قطعنامه 2231 آمده، مدعی است که می‌تواند سازوکار بازگشت قطعنامه‌های ششگانه تحت فصل هفتم منشور ملل متحد را به‌کار اندازد. درحالیکه صرف نام مشکل این کشور را حل نمی‌کند.''

وی افزود: ''برای به‌کارگیری مکانیزم ماشه یا همان بازگشت قطعنامه‌های تحریمی حداقل دو ماه وقت لازم است و بعد از آنکه فعال شد باید منتظر واکنش دیگر طرف‌های برجام یعنی روسیه، چین، آلمان، فرانسه و انگلیس بود. اگر آنها با آمریکا همراه نشوند، اتفاقی نمی‌افتد. آمریکا در ادامه تنها می‌تواند تحریم‌های ثانویه را اعمال کند و ایران نیز کافی است همین مسیر را ادامه دهد.''

در ادامه، حسین آقایی، پژوهشگر ایرانی روابط بین‌الملل نیز پیرامون این مسئله به آناتولی گفت: ''قطعنامه 2231 شورای امنیت برجام را از لحاظ حقوقی ساپورت می‌کند. از دیدگاه تهران، چون آمریکا از برجام خارج شده است، پس نمی‌تواند از طریق مکانیسم ماشه تحریم‌های سازمان ملل را علیه ایران را بازگرداند. آمریکا می‌گوید هرچند ما عضو برجام نیستیم، اما به‌عنوان عضو دائم شورای امنیت، یکی از کشورهای حامی قطعنامه 2231 و طبق بند 10 آن مشارکت‌کننده در برجام است. این قطعنامه از نظر آمریکا سندی حقوقی و برجام یک سند سیاسی است و این دو از همدیگر مجزا هستند. آمریکا از سند سیاسی کنار کشیده، ولی تاکید کرده که نسبت به قطعنامه 2231 همچنان پایبند است.''

آقایی همچنین تصریح کرد: ''آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ایران را به تخطی از برخی تعهدات برجامی متهم کرده است. میزان اورانیوم 3.67 درصد غنی‌سازی شده ایران از 300 کیلوگرم فراتر رفته است. بنابراین آمریکا می‌تواند با استناد به کاهش پلکانی تعهدات برجامی ایران، این کشور را ناقض این توافق معرفی و مکانیسم ماشه را فعال کند. نکته بسیار مهم دیگر در مورد قطعنامه 2231 این است که آمریکا حق وتوی دوگانه دارد؛ یعنی می‌تواند شکایت و وتوی اعضای دائم شورای امنیت مانند چین و روسیه علیه مکانیسم ماشه را وتو کند تا بعد از 30 روز فعال شود.''

حتی برخی صاحب‌نظران داخلی حامی حکومت ایران نیز در اینکه آمریکا با خروج از برجام دیگر حق قانونی استفاده از مکانیسم ماشه علیه کشورشان را ندارد ابراز تردید کرده‌اند. به‌عنوان مثال، یوسف مولایی، استاد حقوق بین‌الملل دانشگاه تهران گفته است: ''برخی می‌گویند آمریکا چون از برجام خارج شده دیگر حقی برای استفاده از مکانیسم ماشه ندارد، اما برجام به نحوی تدوین شده که به این مساله با صراحت پاسخ نمی‌دهد که آیا آمریکا با اعلام یک‌جانبه خروج از برجام به لحاظ حقوقی هنوز موقعیتی دارد که بخواهد مکانیسم ماشه را فعال کند یا خیر!''

دکتر علی بیگدلی، نویسنده و کارشناس علوم سیاسی و روابط بین‌الملل نیز در گفت‌وگو با وبسایت «فرارو» در این زمینه تصریح کرده است: ''ظاهرا آمریکا با توجه به خروج آمریکا این حق را ندارد، اما می‌گوید چون از بنیانگذاران برجام است پس می‌تواند این مکانیسم را فعال کند. ممکن است آمریکا از قدرت‌های اروپایی بخواهد که مکانیسم ماشه را فعال کنند. در آنصورت به موافقت روسیه و چین هم نیاز ندارد و میتواند تحریم‌های اولیه را برگرداند.''

- ایران در این صورت چه واکنشی باید یا می‌تواند انجام دهد؟

بهشتی‌پور در این‌باره نیز به خبرنگار آناتولی گفت: ''اگر سایر کشورها در اجرای مکانیسم ماشه با ایالات متحده آمریکا همراه شوند، ایران همانطور که در نامه اردیبهشت ماه حسن روحانی، رئیس‌جمهور این کشور آمده، با صراحت اعلام کرده که واکنش سختی نشان خواهد داد. من متن نامه را ندیده‌ام، ولی حدس می زنم واکنش ایران در مرحله اول خروج از برجام و اجرا نکردن پروتکل الحاقی خواهد بود.''

آقایی نیز در ادامه گفت‌وگوی خود با آناتولی راجع به واکنش‌های احتمالی اظهار داشت: ''روحانی گفته که به سران آلمان، فرانسه، بریتانیا، روسیه و چین طی نامه‌ای نوشته که بازگشت تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران چه عواقبی خواهد داشت. گزینه‌های ایران عبارتند از: خروج از برجام و پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای، افزایش سطح غنی‌سازی به بالای 20 درصد و کاهش تعهدات در برابر آژانس و خروج از پروتکل الحاقی که تمام اینها با ریسک بسیار بالایی همراه خواهند بود. احتمال دارد ایران دوباره به نفتکش‌ها حمله کند و شاهد یک درگیری نظامی در منطقه باشیم. البته افزایش سطح تنش ایران- آمریکا میتواند مقدمه‌ای برای آغاز مذاکرات بین طرفین باشد.''