سی و یکمین سالگرد قتل عام خوجالی: وحشتناکترین و خونین ترین فاجعه بشریت
به رسمیت شناخته شدن نسل‌کشی مردم خوجالی توسط ارمنی‌ها، اصلی‌ترین سیاست خارجی جمهوری آذربایجان است
در طول تاریخ، قره‌باغ همیشه خاک آذربایجان بوده است. در سال ۱۹۱۸ قدرت‌های منطقه در اراضی آذربایجان، اقدام به تشکیل ارمنستان جعلی کردند. ارامنه در سالهای ۱۹۰۵، ۱۹۱۸، ۱۹۲۰، ۱۹۸۸ به دفعات علیه ملل ترک و مسلمان قتل عام‌های فجیعی را مرتکب شده و سیاست پاکسازی نژادی را پیاده کرده بودند و در نهایت با کمک قدرت‌های منطقه در اراضی آذربایجان اسکان یافته بودند.
ارامنه‌ای که با حمایت همه جانبه روسیه تزاری و سایر دولت‌ها در راستای ترویج مسیحیت در سرزمین‌های تاریخی آذربایجان مستقر شده بودند، هر از چند گاهی در سرزمین‌های آذربایجان دست به تجاوز، سرقت، غارت و پاکسازی قومی می‌زدند.
پیش از آن در زمان اشغال روستای باگانیس آیریم از توابع قزاق آذربایجان در همسایگی با ارمنستان، بخشی از ساکنان روستاهای آذربایجانی‌نشین عمارات گاروند، توغ، سلاکتین، آخولو، خوجاوند، جمیلی، نبیلر، مشعلی، حسن آباد، کرکی‌جهان، گیبالی، مالی بیلی، یوخاری و آشاغی گرداقلیچولار بر اساس یک نقشه از پیش آماده شده کشته شدند. خوجالی نیز از اکتبر ۱۹۹۱ در محاصره بود. در ۳۰ اکتبر ارتباط جاده‌ای این منطقه با سایر مناطق قطع شد و تنها با هلیکوپتر قابل دسترسی بود. پس از سرنگونی بالگرد غیرنظامی بر فراز شهر شوشا و جان باختن دلخراش ۴۱ نفر بر اثر این سانحه، این ارتباط به طور کامل قطع شد و برق شهر نیز از دوم ژانویه قطع گردید.
از ۲۵ تا ۲۶ فوریه ۱۹۹۲ نیروهای مسلح ارمنی با کمک هنگ ۳۶۶ روسیه، شهر خوجالی را اشغال کرده، اقدام به نسل کشی آذربایجانی‌ها کردند. در نتیجه نسل کشی خوجالی ۶۱۳ نفر از جمعیت شهر خوجالی منجمله ۶۳ کودک، ۱۰۶ زن و ۷۰ فرد سالمند به قتل رسیدند. ۸ خانواده به کلی نابود شدند، ۲۵ کودک هر دو والدین و ۱۳۰ کودک نیز یکی از والدین خود را از دست دادند. در این فاجعه ۴۸۷ نفر مجروح شدند که ۷۶ تن از آنها کودک بودند. همچنین ۱۲۷۵ نفر نیز به اسارت گرفته شدند. ۱۵۰ نفر از اسرا از جمله ۶۸ زن و ۲۶ کودک تا به امروز مفقود الاثر هستند.
در فوریه ۱۹۹۲ طی اشغال روستاهای مالی بیلی، قاراداغلی و آغدابان آذربایجان از طرف ارامنه، ۱۴۰ نفر زخمی و ۹۹ نفر کشته شدند و بقیه اهالی مجبور به ترک اراضی و خانه‌های خود گردیدند. ارامنه از سه جبهه به سوی خوجالی هجوم آوردند و مردم مجبور شدند از مسیر قاتارچایی به سمت جنگل‌ها فرار کنند. اهالی در کوه‌ها و جنگل‌های سرد و برفی محاصره شدند و توسط نیروهای ارمنی به شکل فجیعی به قتل رسیدند.
در نسل کشی خوجالی، فرمانده کل و رئیس ستاد مشترک اردوی آرتساخ و گردان‌های تابع تعیین شده در اجلاس ویژه شورای عالی جمهوری جعلی و خود خوانده قره‌باغ کوهستانی شرکت داشتند.
در زمان نسل کشی خوجالی، با تلاش آقای الله وئردی باقراف اسرای آذربایجانی و اجساد کشته شدگان از ارامنه پس گرفته شد. وی از طریق مذاکره با سرهنگ ویتالی بالاسانیان در عرض سه روز ۱۰۰۳ اسیر اهل خوجالی را از دست ارامنه نجات داده و با اتوبوس به آذربایجان آورد. وی شخصا در مسجد آغدام در کفن و دفن اجساد شرکت کرد و اسرا را در قبرستان قاراغاجی تحویل گرفت. در نتیجه مذاکرات بین الله وئردی باقراف با ویتالی بالاسانیان، سیدآقا موسوملو و چنگیز مصطفی‌یف توانستند از مناطق جنگی و نسل کشی انجام گرفته فیلمبرداری کنند.
سربازان ارتش باقراف همان روز موفق به پیدا کردن پیکر ۸۵ شهید شدند. پیکر قهرمانان ملی "علی حاجی‌اف" و "عاقل قلی‌یف" نیز میان اجساد شهدا بود.
در نزدیکی آغدام و هنگامی که اجساد کشته شدگان از کامیون‌ها بیرون آورده می‌شدند، فردریکا لانگین خبرنگار رویترز آنها را به فیلم و تصویر کشید. وی در مصاحبه با روزنامه "نیویورک تایمز" در رابطه با مشاهدات خود چنین می گوید: در اولین کامیون حدود ۳۵ جسد بود، تقریبا در دومی نیز همین تعداد مشاهده می‌شد. سر بعضی از اجساد از تنشان جدا شده بود، اکثرا نیز سوزانده شده بودند. همه آنها مرد بودند و بعضی از آنان لباس ارتشی بر تن داشتند.
در کل، نیروهای باقراف نزدیک به ۱۸۰ جسد از کتوک، ناخچیوانیک، عسگران و خوجالی جمع آوری و به مسجد آغدام بردند. بیشتر اجساد قابل شناسایی نبودند. در ۲ مارس چنگیز مصطفی‌یف همراه با گروهی از خبرنگاران خارجی به محل حادثه اعزام می‌شود و در این محل با اجسادی روبرو می‌شود که به شکل فجیعی به قتل رسیده بودند. مصطفی‌یف در مصاحبه با روزنامه "ایزوستیا" می‌گوید که اجساد را در عرض چند روز به این شکل در آورده‌اند. به نظر توماس دوالین نویسنده کتاب "قاراباغ"، در نتیجه این فاجعه ۴۸۵ نفر کشته شدند (البته برخی از آنها به دلیل سرما و یخ‌زدن در جنگل جان خود را از دست دادند).
در کل، بعد از این فاجعه خونین، ۱۴.۵۷۷ نفر از اهالی خوجالی مجبور شدند به ۵۲ شهر مختلف آذربایجان مهاجرت کرده و در آنجا به صورت موقت اسکان یابند.
ارامنه خود نیز به نسل‌کشی و وحشی‌گری در خوجالی اقرار می‌کنند. زوری بالایان که کتاب خود را به برادرش مونتی مئلکونیانای تروریست تقدیم کرده، و بر اساس ادعاهای مولف، مارکار مئلکونیان در این کتاب چنین نوشته است: "اقدامات ما در این شهر با مقاصد استراتژیک انجام گرفت اما هدف اصلی قصاص بود". این نویسنده به نقش گروه‌های مسلح ارمنی به نامهای "آرابو" و "آرامو" در حادثه خوجالی تاکید کرده و نحوه قتل‌عام ساکنین غیرنظامی خوجالی را به صورت مفصل توضیح داده است. بطوریکه بر اساس ادعای وی، بعضی از ساکنین شهر از ترس تعقیب سربازان ارامنه تقریبا شش مایل راه را با پای پیاده طی کرده و سعی می‌کنند از خطر فرار کنند. اما او می گوید: "سربازان به مدت زیادی با چاقوهایشان آنان را تعقیب کرده و زخمی می‌کنند."
یکی دیگر از نویسنده‌های ارمنی بنام داوود خردیان در کتاب "برای صلیب" با افتخار به مصائبی که بر سر اهالی آذربایجانی آورده شده اشاره می کند. در صفحات ۱۹-۷۶ همان کتاب به قتل عام خوجالی اشاره کرده و می‌نویسد: ما در سرمای صبح برای گذر از باتلاق موجود در نزدیکی داش‌بولاق، از اجساد پل ساختیم. من نخواستم پا روی مرده‌ها بگذارم. سرهنگ اوهانیان به محض مشاهده این صحنه به من اشاره کرد و گفت: نترسین. من پایم را روی سینه دختربچه‌ای که حدودا ۹-۱۱ ساله بود، گذاشته و شروع به قدم زدن کردم. کفش‌ها و پاهایم خونی شده بود. این چنین از روی ۱۲۰۰ جسد رد شدم. در ۲ مارس گروه ببر ارامنه (گروهی که با سوزاندن اجساد مشغول بودند) نزدیک به ۲۰۰۰ نفر از اجساد مغولان پست (ترکها) را جمع‌آوری کرده و به صورت جداگانه در یک کیلومتری خوجالی به آتش کشیدند. در آخرین کامیونی که اجساد را حمل می‌کرد دختر ۱۰ سالهای را دیدم که از سر و گوشهایش خون می‌آمد. وقتی با دقت نگاه کردم هنوز نفس می‌کشید. با وجود سرما، گرسنگی و زخمهایش هنوز نمرده بود. هیچ وقت چشم‌های این دختر بچه را که با مرگ در حال مبارزه بود از یاد نخواهم برد. سپس یکی از سربازان به نام تیقرانیان از گوش‌های وی گرفته و او را بر روی اجسادی که رویشان گازوییل ریخته شده بود پرت کرد. بعدا همه آنها را سوزاندند. از داخل آتش صدای گریه و شیون به گوش می‌رسید.
زوری بالایان شاعر و نویسنده ارمنی در کتاب "احیای روح ما" در مورد قتل عام ۲۶ فوریه خوجالی در سال ۱۹۹۲ چنین می‌نویسد: همراه خاچاتور موقع ورود به خانه‌ای که در خوجالی تصاحب کرده بودیم بچه ۱۳ ساله ترک را دیدیم که توسط سربازان‌مان از گوشهایش به پنجره میخ‌کوب شده بود. برای اینکه بچه صدا نکند سینه بریده شده مادر بچه را در دهان او فرو کردیم. بعدا از گوشت سر، سینه و شکم همین بچه ۱۳ ساله ترک بریدیم. به ساعت نگاه کردم، کودک بعد از ۷ دقیقه به علت خونریزی شدید جان داد. از شدت خوشحالی به خودم می بالیدم. خاچاتور جسد کودک را تکه – تکه کرده و جلوی سگهایی که از ریشه همین ترکها بودند انداخت. عصر همین کار را با سه کودک ترک دیگر انجام دادیم. من به عنوان یک ارمنی به وظیفه خویش عمل کردم. می دانستم که هر ارمنی با این رفتارهای ما احساس غرور خواهد کرد.
سرژ سارکیسیان رییس جمهور ارمنستان در جواب به سوال خبرنگاری در مورد حوادث خوجالی مبنی بر اینکه آیا از این همه کشتار پشیمان هستید یا نه؟ چنین می‌گوید: قبل از همین حادثه آذربایجانی‌ها فکر می‌کردند که ما با آنها شوخی داریم. آنها فکر می‌کردند که ارامنه به ساکنین عادی هیچ ضرری نمی‌توانند بزنند. ما این کار را کردیم و نتیجه این شد... من احساس ناراحتی و پشیمانی نمی‌کنم... چنین اعمالی حتی به قیمت مرگ هزاران نفر ضروری هستند.
لازم به یادآوری است که واقعیت قتل‌عام اهالی خوجالی توسط ارمنستان را میکاییل دانیلیانی مدافع حقوق اقلیت ارمنی‌ها و واهی آوتیانی روزنامه‌نگار نیز تایید کرده‌اند.
خبر حادثه خونین خوجالی را برای اولین بار روزنامه ملیت ترکیه با چاپ عکس‌هایی از جنایات ارمنی‌ها به چاپ رساند. بعدها روزنامه‌های "واشنگتن پست"، "نیویورک تایمز"، "بوستون گلوبی"، "وال استریت ژورنال"، "ساندی تایمز"، "شیکاگو تریبون" و خبرگزاری‌های "آسویشتد پرس" و "تایم" آمریکا، خبرگزاری رویترز، روزنامه‌های "تایمز"، "ساندی تایمز"، "د گوآردیان" و شبکه "بی بی سی" انگلستان، روزنامه "لی موند" فرانسه، روزنامه‌های "کومسومولسکایا پراودا"، "ترود"، "پراودا" روسیه و مجله "پاسپورت" مسکو، روزنامه "د ایریش تایمز" ایرلند، روزنامه "د ایج" استرالیا و رسانه‌های دولتی کشورهای دیگر نیز در رابطه با قتل عام مردم خوجالی به خبر و مقالات متعدد جای دادند.
در سال ۱۹۹۳ از طرف حیدر علی‌اف رییس جمهور آذربایجان ۲۶ فوریه به عنوان روز قتل‌عام خوجالی اعلام شد. وی در ۲۵ فوریه ۱۹۹۷ با امضای فرمان شماره ۴۹۸، دستور داد تا هر سال ۲۶ فوریه رأس ساعت ۱۷:۰۰ در تمام مناطق آذربایجان به یاد شهدا و قربانیان خوجالی در تمامی کشور یک دقیقه سکوت برقرار شود. حیدر علی‌اف در سخنرانی ۲۵ فوریه ۲۰۰۲ به مناسبت دهمین سالگرد قتل عام خوجالی خطاب به مردم آذربایجان چنین گفت: ادای احترام در مقابل روح شهدای خوجالی و گرامیداشت یاد و خاطره آنها وظیفه انسانی و وطنی ما است. از طرف دیگر، برای جلوگیری از تکرار چنین فاجعه‌هایی در آینده، لازم است تا این فاجعه انسانی در سطح بین‌المللی و در بعد حقوقی و سیاسی مطرح گردیده و عاملان و مجرمان آن محاکمه شوند.
در سال ۲۰۱۴ الهام علی‌اف رییس جمهور آذربایجان در مورد قتل‌عام خوجالی چنین گفت: فاجعه خوجالی صفحه خونینی از تاریخ آذربایجان است که در نتیجه طرح‌های ملی گرایان ارمنی در زمینه پاکسازی قومی و نسل کشی ملت آذربایجان رخ داد.
در حال حاضر به رسمیت شناخته شدن نسل‌کشی مردم خوجالی توسط ارمنی‌ها، اصلی‌ترین سیاست خارجی جمهوری آذربایجان است. علاوه بر آذربایجان، کشورهای پاکستان و سودان نیز قتل‌عام خوجالی را به رسمیت شناخته‌اند. در ۲۰ نوامبر ۲۰۱۲ در سی و نهمین جلسه شورای وزیران خارجه سازمان همکاری اسلامی که در جیبوتی تشکیل شده بود، قطعنامه‌ای به تصویب اعضا رسید که طی آن جنایات ارامنه در خوجالی به عنوان نسل کشی شناخته شد. در تاریخ ۲۰۱۲ نیز مجلس سنای پاکستان قطعنامه‌ای را مبنی بر محکوم کردن نسل کشی خوجالی تصویب کرد.
در رابطه با این فاجعه در سطح پارلمانی کشورهای مکزیک در ۲ فوریه ۲۰۱۲، کلمبیا در ۲۴ آوریل ۲۰۱۲، چک در ۱۹ فوریه ۲۰۱۳، بوسنی و هرزگوین در ۲۶ فوریه ۲۰۱۳، پاناما در ۷ آگوست ۲۰۱۳، پرو در ۱۴ جون ۲۰۱۳، هندوراس ۱۷ ژانویه ۲۰۱۴، اسکاتلند در ۲۲ فوریه ۲۰۱۷، اردن در ۲۰۱۶، جیبوتی در ۲۰۱۷ و نیز در ۲۲ ایالت آمریکا نیز سند محکومیت تصویب شده است.
در بیست و هفتمین سالگرد نسل کشی خوجالی راهپیمایی عمومی مردم به سوی بنای یادبود "آنا هارایی" در منطقه خطایی با ابتکار لیلا علی‌اوا نائب رئيس بنیاد حیدر علی‌اف برگزار شد. از ۸ می ۲۰۰۸ نیز کمپین بین‌المللی با عنوان "عدالت برای خوجالی" از طرف ارگان‌های دولتی، تشکل‌های جوانان و موسسات تحصیلات عالی در قالب سخنرانی‌هایی در مورد نسل کشی خوجالی اجرا می‌گردد. این کمپین برای فعالیت‌های خود در سطح جهانی از ابزارهای مختلف ارتباطی از جمله رسانه‌ها، اینترنت و سخنرانی‌های زنده استفاده می‌کند.
در تاریخ ۲۶ فوریه ۲۰۱۲ مردم ترکیه مقابل دبیرستان گالاتاسارای استانبول اجتماع کردند و با دادن شعارهای "همه ما اهل خوجالی هستیم" طرف میدان تاکسیم حرکت کرده و حمایت خود را از مردم ترک آذربایجان اعلام کردند. در سال ۲۰۱۲ اتحاد آمریکایی آذربایجان نیز کمپینی در رابطه با نسل کشی خوجالی برگزار کرده و اقدام به نصب پوسترهایی در دربهای ورودی و خروجی بزرگترین ایستگاه قطار نیویورک "پن استاسیون" نمود، در ایستگاههای اتوبوس و روی اتوبوس‌ها بنر نصب شد. همچنین در شهر واشنگتون نیز روی بیش از ۴۰۰ قطار مترو، ۹۵ ایستگاه مترو و اتوبوس‌هایی که به سمت "کاپیتول حیل" می‌رفتند پوستر نسل کشی خوجالی نصب شد.
سازمان‌های خارج از جمهوری آذربایجان در تاریخ ۲۳ فوریه ۲۰۱۹ در بیشتر از ۲۰ کشور دنیا در میدان لوکزمبورگ بروکسل با سر دادن شعار "عدالت برای خوجالی"، "آزادی برای دل‌غم و شهباز" تجمعی برای قره‌باغ در اروپا برگزار کردند. در ۲۶ فوریه ۲۰۱۹ قریب به ۵۵ هزار انسان به مناسبت بیست و هفتمین سالگرد نسل کشی خوجالی در منطقه خطایی باکو جلوی "یادبود آنا هارایی" (یادبود فریاد مادر) تجمع کردند.
سازمان پناهندگان خوجالی در تاریخ ۱۵ فوریه ۲۰۰۳ به سازمان ملل، شورای اروپا و سازمان امنیت و همکاری در اروپا درخواستی ارائه داد. هدف اصلی این درخواست آگاه ساختن جوامع جهانی از جمله سازمان ملل متحد، شورای اروپا و سازمان امنیت و همکاری اروپا در رابطه با جنایات ارامنه نسبت به مردم بی گناه خوجالی در سال ۱۹۹۲ و همچنین ارزیابی حقوقی و سیاسی فاجعه خونین خوجالی بود. دادگاه حقوق بشر اروپا در رای صادره به تاریخ ۲۲ آوریل ۲۰۱۰ کشتار مردم ترک خوجالی توسط ارامنه را بعنوان "اعمال سنگین و جدی که می‌تواند به عنوان جنایات جنگی یا جنایت علیه بشریت ارزیابی شود" اعلام کرد.
لازم به ذکر است که در نتیجه جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ و پیروزی ارتش پیروز و دلاور آذربایجان، چندین روستا از منطقه خوجالی از اشغال دشمن آزاد شد.
نویسنده: دکتر سبحان طالب لی
انستیتوی شرق‌شناسی آکادمی ملی علوم آذربایجان، جمهوری آذربایجان
