دیدگاههای متفاوت حوزوات علمیه نجف و قم در قبال ولایت فقیه

نحله های متفاوت فکری در حوزه های علمیه نجف و قم

"هادی خدابنده لویی" یکی از پژوهشگران مرکز تحقیقات "ایرام" در آنکارا، مطلبی با عنوان " مخالفت مکتب نجف با مهندسی ژئوپلیتیک ولایت فقیه" نوشته که در خبرگزاری آناتولی منعکس شده است. این مطلب صرفا نشان دهنده افکار و نظرات نویسنده آن است و انتشار آن در سایت بخش فارسی رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه (تی آر تی) الزاما به معنی تایید آن از سوی تی آر تی نیست. 

رژیم ولایت فقیه در راستای ایدئولوژی سیاسی توسعه طلبانه اش که بعد از انقلاب سال 1979 شکل گرفت، اگرچه در تلاش تصاحب رهبری جهان اسلام بود اما نتوانست مبانی فکری لازم را برای این خواسته خود ایجاد کند. ایران که تلاشهایش در این خصوص ناکام مانده بود، به طور طبیعی بر روی شیعیان منطقه تمرکز کرد و با گسترش شبکه های هدایت شده از تهران، کوشید تا تأثیر خود بر شیعیان را افزایش دهد. ایران که موفق به استفاده از شرایط نامناسب اجتماعی و اقتصادی در جوامع شیعه کشورهای منطقه شده بود از کسب موفقیت مطلوبش در تولید و تشکیل یک تفکر سیاسی جهت دهنده به جریانهای لائیک و سکولار شیعه و همچنین حوزه های علمیه مختص به شیعیان ناکام ماند.

      رژیم ایران برای نزدیک به 40 سال تلاش کرده است تا روحانیت شیعه را در سیستم ولایت فقیه جذب و هضم کند. در حقیقت ایران توانست به عنوان یک فرصت عالی از فشارهای اعمال شده بر حوزه های شیعه عراق در دوران صدام حسین که تقریبا تا مرز تعطیلی این حوزه ها پیش رفته بود موقتا به نفع خود استفاده کند و به این ترتیب بعد فکری و اعتقادی تشیع را در انحصار خود نگه دارد.

      در حالیکه جایگاه حوزه شهر نجف که مقدس ترین مکان پس از مکه و مدینه از نظر شیعیان است، تحت فشار رژیم بعث کاهش یافته بود، جایگاه حوزه علمیه قم پس از پیروزی انقلاب در ایران ارتقاء یافت. با بروز انفعال در حوزه نجف و خروج مجتهدین و مراجع مذهبی مقیم این شهر از دایره تاثیرگذاری، طلابی که قبلا برای کسب علوم مذهب شیعه راهی نجف می شدند به سوی قم متمایل گشتند و به این ترتیب حوزه علمیه قم، تبدیل به مهمترین حوزه علمیه جهان تشیع در زمینه تعلیم علوم و معارف شیعی شد.

      به رغم مخالفت آیات عظام و مراجع تقلیدی چون آیت الله العظمی شریعتمداری، فقیه ترک تبار شیعه، با نظریه ولایت فقیه ایت الله خمینی ، جناح خمینی گرا با استفاده ابزاری از قانون اساسی و امکانات دولتی موفق شد به جریان غالب در حوزه قم بدل گردد. به دنبال تمرکز کامل و انحصاری قدرت در دست ولی فقیه، مراجع تقلید قم جایگاه ویژه خود را از دست دادند و مرجعیت به صورت بارزی تابع ولایت فقیه گردید. در چنین شرایطی رژیم ولایت فقیه شعاع تاثیرات سیاسی و دینی آیات عظام را محدود کرد و مانع از خروج نظرات و فتاوی مراجع حوزه قم از دایره ایدئولوژی حکومتی گردید.  

     به این ترتیب، حوزه علمیه قم مجبور شد تا صرفا در راستای راسیونالیزه کردن ایدئولوژی ولایت فقیه و اعطای مشروعیت مذهبی به آن فعالیت کند. در نهایت جریان قم بالاجبار به صورت تنگاتنگی با سیاست متداخل شد و جایگاه فکری، معنوی و هدایتگر خود در قبال مذهب تشیع را از کف داد. به عبارت دیگر، روحانیت شیعه پس از انقلاب، به دلیل دخالت در أمور روزمره سیاسی، در زمینه فکری در چارچوبی تنگ زندانی شدند.

جهت گیری های مختلف در حوزه های علیمه نجف و قم

     با این حال، در دوران عراق پس از صدام، به دنبال تقویت تدریجی حوزه نجف، این حوزه همچنان از سیاست دوری گزید و به جز مواردی که در ارتباط با حفظ تمامیت ارضی عراق و امنیت ملی این کشور بود در أمور سیاسی مداخله نکرد. در واقع، آیت الله العظمی سیستانی، پس از اشغال عراق توسط آمریکائیها، خواستار تحویل دولت عراق به عراقیها و استقرار یک نظام دموکراتیک گردید و در این روند به جای حمایت از احزاب و گروههای سیاسی، پیوسته مواضعی ملی از خود نشان داد.

     چرا که سیستانی  از حضور عنصر سنی در لابلای هویت ملی عراق و نقش مهم آن در روند شکل گیری ناسیونالیسم عراقی آگاهی داشت. بنابراین سیستانی، بر خلاف اقدام آیت الله های حکومتی طرفدار ولایت فقیه که اهل سنت را به حاشیه راندند، ضمن عدم تلاش برای ایجاد یک دولت بر اساس فقه شیعه، مجدانه عراقی ها را "به احترام به تنوع در جامعه" دعوت کرد.

     برخلاف ساختار تئوکراتیک و از بالا به پایین ولایت فقیه، مکتب نجف از مشارکت همه اقلیتهای قومی و مذهبی در قالب ساختاری کثرت گرا حمایت می کند. به عبارت دیگر، حوزه نجف، بر خلاف دیدگاه ایت الله خمینی مبنی بر "اسلامیت نظام"، بیشتر بر دینداری و تقوای فردی تأکید داشته و دارد. این نگرش سیستانی، مانع از برتری ولایت فقیه بر قوانین کشور و ایجاد یک مدل حکومتی مبتنی بر ماهیت قیم مآبانه ولایت فقیه در عراق شد.

      نفوذ حوزه نجف برجوامع شیعی، به ویژه عراق، رژیم ولایت فقیه را که در پی صدور انقلاب سعی می کرد تا ایدئولوژی خود را در اذهان شیعیان تزریق کند، نگران کرد. در نتیجه این وضعیت، نه تنها حوزه قم که با بهره گیری از تمام فرصت های دولتی سعی در ترویج پندارهای خود در میان شیعیان داشت قادر به کسب اعتبار حوزه نجف نشد بلکه شخص  آیت الله خامنه ای نیز نتوانست تا همانند آیت الله سیستانی به عنوان مرجعیت شیعه پذیرفته شود.  

      رژیم ایران که حوزه نجف را به عنوان یک مانع عمده در تلاشهایش برای گسترش نفوذ خود بر شیعیان می بیند، هر گونه تلاش خود را برای نفوذ در این حوزه به کار گرفته است. در این راستا، حوزه قم با راه اندازی سازمان های غیر دولتی و بنیادهای مذهبی در منطقه،  اعطای کمک هزینه تحصیلی به طلاب، بازسازی اماکن مقدس مذهبی و ارایه خدمات اجتماعی در تلاش است تا نفوذ خود را تقویت کند.  با این حال، نجف به دلیل داشتن نگاه پلورالیستی، برخورداری از سابقه و ثقل غنی علمی و همچنین حفظ فاصله از سیاست ورزیهای روزمره، به عنوان نقطه مقابل تلاشهای ایران در برابر وابسته ساختن شیعیان عرب، به ویژه شیعیان عراقی، به نظام ولایت فقیه،  همچنان به مقاومت خود ادامه می دهد.

      ایران که قادر به ایجاد برتری فکری در زمینه اندیشه سیاسی تشیع نشد کوشید تا با تحریک احساسات مذهبی جوانان شیعه عراق، هویت عراقی آنان را کمرنگ کند. روی کار آمدن سیاستمدارانی چون نوری المالکی در بغداد که تحت نظارت تهران درهای سیاست را بر روی اهل سنت عراق بسته و ملی گرایان شیعی این کشور را منزوی و منفعل ساختند را می توان در چارچوب این استراتژی ایران ارزیابی نمود.

      از سوی دیگر ظهور گروههایی چون داعش اگرچه توانست موقعیت استراتژی هویت مذهبی مطلوب رژیم ایران را به صورت نسبی در نزد شیعیان عراق تقویت کند اما فراخوانهای صادر شده از سوی آیت الله خامنه ای برای نبرد با داعش، تا زمانی که آیت الله سیستانی فتاوی خود برای مبارزه با داعش را صادر نکرده بود با استقبال و توجه عراقیها روبرو نشد.

       آیت الله سیستانی که از حرکت فرصت طلبانه ایران به هنگام تلاش داعش برای پیشروی به سوی بغداد آگاه بود، به دنبال درخواست دیدار قاسم سلیمانی، فرمانده نیروی قدس با وی ضمن طرح این سئوال معنی دار که آیا " برای گوش دادن می آیی و یا برای صحبت کردن؟" از دیدار با وی خودداری کرد. در حقیقت سیستانی، با وجود اینکه گفتمان ایرانی " دفاع از مقدسات عراق" را با توجه به خطر داعش موجه می دانست لیکن نارضایاتی نجف از دخالت روزافزون ایران در أمور داخلی عراق  را در قالب پیامی به رهبر ایران ارسال کرد.

نفوذ ایران در عراق و فاکتور مقتدی صدر

      با این وجود، نجف قادر به جلوگیری از اقدامات رژیم ولایت فقیه در استفاده از نیروهای شبه نظامی شیعه مانند عصائب اهل الحق و کتائب حزب الله تحت نام حشد الشعبی و بکارگیری آن در راستای منافع استراتژیک ایران در عراق نشد. تهران تلاش می کند تا این تشکیلات را که بر اساس خط مشی ایدئولوژیک رژیم ولایت فقیه در حال حرکت است، وارد روند مشارکت سیاسی در عراق کند و به این ترتیب نفوذ خود را در این کشورتثبیت نماید.

      اما ایران تاکنون نتوانسته حضور نظامی و تاثیرات میدانی خود را به روند سیاسی موجود در صحنه سیاست عراق تحمیل کند. به گونه ای که در سال های اخیر، احزاب سیاسی مورد حمایت ایران موفقیت مورد نظر این کشور را در انتخابات عراق کسب نکردند. علاوه بر این، مداخلات روزافزون ایران در عراق، باعث شده که حتی شیعیان عراقی علیه ایران از خود واکنش نشان دهند.

     در روزهای گذشته موفقیت ائتلاف السائرون به رهبری مقتدی صدر در انتخابات سراسری 2018 که با  شعار "نه ایران، نه امریکا" گفتمانی ضد ایرانی و ضد آمریکایی برای خود برگزیده سبب نگرانی تهران شد. صدر که روزی روزگاری  یکی از متحدان ایران بود ضمن متهم کردن ائتلاف فتح به عنوان نماینده گروه حشدالشعبی به همکاری با ایران، تشکیل ائتلاف با احزاب لائیک و حتی کمونیست را ترجیح داد.

      علاوه بر این اظهارات برخی از مقامات ایرانی قبل از برگزاری انتخابات در عراق، در قالب سیاست های مداخله جویانه تهران مبنی بر عدم اعطای اجازه به تشکیل ائتلاف میان شیعیان ولائیکها، ضمن اینکه دخالت ایران در عراق را به وضوح به نمایش گذاشت از دیگر سو به صورتی آشکار نشان داد که تهران تلاش خود را برای ایجاد حکومتی که محافظ منافع ایران در بغداد باشد ادامه خواهد داد.

     در صورت ادامه  اصرار ایران بر ادامه دخالتهای مخربش در عراق و مخالفت و مقاومت شیعیان ملی گرای عراق با اقدامات ایران، احتمال می رود که نوع جدیدی از درگیری های فرقه ای در منطقه به صورت درگیری درون مذهبی، میان شیعیان طرفدار ولایت فقیه و شیعیان ملی گرای عراقی روی دهد.

      در این رابطه، جریان مقتدی صدر که با شعار مقابله با نفوذ ایران محبوبیت یافت ازاهمیت ویژه ای برخوردار است. با جلب دقت به خلاء قدرتی که پس از سیستانی 88 ساله در حوزه نجف روی خواهد داد این تنها صدرگرایان هستند که می توانند در برابر تلاش های تهران برای گسترش نفوذ خود در عراق مقاومت کنند.

ترجمه: فرزاد صمدلی

عکس: رویترز