ارزیابی دلایل اعتراضات اخیر شهروندان ترک در آذربایجان ایران
شهرهای شمال غرب ایران در چند روز گذشته صحنه تظاهرات و خشم مردم در اعتراض به توهین رسانه رسمی به زبان و هویت‌شان بود
ده‌ها هزار نفر از شهروندان ترک تبریز، ارومیه، اردبیل، زنجان و غیره در چهار استان آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل و زنجان، دیالوگ‌های یک برنامه کودک به نام «فتیله» را توهین آشکار به خود دانسته، چند روز در خیابان‌ها راهپیمایی کرده و شعارهای تندی سردادند.
در آن نمایش تلویزیونی یک بچه به زبان ترکی می‌گوید که از فرچه توالت به عنوان مسواک استفاده کرده به همین دلیل دهان او بوی مدفوع می‌دهد.
هر چند نیروهای امنیتی ایران با معترضین در خیابان‌ها با گاز اشک آور و باتوم مقابله و بسیاری نیز بازداشت کردند، اما مسئولین؛ شامل شورای عالی امنیت ملی و رئیس صداوسیمای ایران بابت توهین مذکور از ترک‌های ایران عذر خواستند.
چرا مسائلی از این قبیل، حتی اگر مسئولین سریعا عذرخواهی و آن برنامه را تعطيل كنند، تبديل به خشم و اعتراضات شديد و بحران سياسی در مناطق ترک‌نشین ایران می‌شود؟
خبرگزاری آناتولی ترکیه این موضوع را با 3 نفر از کارشناسان ایرانی آشنا به مسائل قومیت‌ها و همچنین یک استاد دانشگاه اهل ترکیه در میان گذاشته است. تمام آنها این برنامه را توهین آشکار می‌دانند، هر چند در مورد عمدی یا غیرعمدی بودن آن تردید دارند.
دکتر محمد محبی، اهل اردبیل و استاد دانشگاه شهید بهشتی تهران دلیل اعتراضات مردم آذربایجان را "شکست نسبی جنبش اصلاحات" می‌داند و می‌گوید: "این شکست، نه تنها بر آذربایجانی‌ها، بلکه بر کل جامعه ایران تاثیر گذاشته است. مطالبات جامعه، از حالت کلان سیاسی خارج شده است. به‌قول جامعه‌شناسان، جامعه ایران از عرصه سیاسی به عرصه اجتماعی کوچ کرده است. جنس مطالبات، دیگر ملی نیستند و هویت‌های منطقه‌ای، بیشتر فعال شده‌اند."
وی افزود: "قوم‌گرایان ترک بر این عقیده هستند که ایران با شکست اصلاحات، آینده روشنی ندارد، لذا به قول خودشان، می‌خواهند گلیم خودشان را از آب بیرون بکشند. لذا دنبال کوچک‌ترین فرصت برای ابراز وجود هستند".
از دیدگاه محبی "جوک‌ها در مورد ترک‌های ایران نیز مزید بر علت شده است". او در این زمینه معتقد است "اگر این برنامه با لهجه دیگری گفته می‌شد، شاید این‌قدر حساسیت‌برانگیز نمی‌شد، اما حساس‌شدن مردم آذربایجان، ریشه در عمق واگرایی ترک‌های ایران از مرکز دارد".
پیمان عارف، از اهالی تبریز و فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران دلیل این امر را "شکل‌گیری یک جنبش هويت‌طلبانه فرهنگى در اعماق شهرها و روستاهای آذربايجان و در میان حاملان طبقاتی و نیروی اجتماعی از اواسط دهه 90 میلادی می‌داند. به عقیده او طرفداران این جنبش "احساس می‌كنند بايد در مقابل تحقير فرهنگى برآمده از هويت فارس مسلط بر ايران نسبت به خود، مقاومت كنند".
وی افزود: "شهروندان آذرى گمان نمی‌كنند كه برنامه فتيله يك رخداد موردى بوده باشد، بلكه بر اين گمان هستند كه اين برنامه بخشى از يك پروژه‌ی مستمر براى تحقير فرهنگى ايشان است. لذا در برابر درك ناظر به استمرار در تحقير، رهيافت استمرار در اعتراض را در پيش مي‌گيرند".
محمد رحمانی‌فرد، نویسنده و مترجم نیز اظهار داشت مردم آذربایجان خشمگین‌اند، زیرا "بر این باورند که چنین چیزی، اتفاقی نبوده است. تفکراتی پشت این‌گونه قضایا هست که هرازگاهی به ترک‌های ایران توهین می‌شود. واقعیت این است که این اعتراض‌ها به خاطر یک برنامه چند دقیقه‌ای نبود، بلکه این مردم خواسته‌هایی دارند که بسیاری از آنها تا امروز محقق نشده و می‌شود گفت دنبال بهانه‌ای می‌گردند تا ندای خواسته‌ها، مظلومیت و حقوقی که برآورده نشده، را سردهند".
دلیل دیگر این امر از نظر وی "نژادپرستی" ترویج شده از "دوران ورود مدرنیته به ایران"، تاکید روشنفکران ایرانی بر تاریخ پیش از اسلام ایران و "فرضیه برتری زبان فارسی بر زبان‌های دیگر" است.
"به نظر اقای رحمانی فر محور اصلی مطالبات مردم در اعتراضات، حق آموزش به زبان مادری مصرح در ماده 15 قانون اساسی، است، اما افرادی آن را نادیده می‌گیرند، به همین خاطر مردم آذربایجان از فرصت‌های مختلف نظیر مسابقات فوتبال، هنر و تجمع‌های اعتراض‌آمیز برای احقاق حقوق خود استفاده می‌کنند".
دکتر یالچین ساری‌کایا، رئیس بخش روابط بین‌الملل دانشگاه گیره‌سون دلیل اعتراضات ترک‌های ایران را تکرار چنین توهین‌هایی در سال‌های گذشته، از جمله در سال 2006 می‌داند. اعتراضات آن سال "با انتشار کاریکاتوری در ضمیمه یک روزنامه متعلق به دولت آغاز شد". از دیدگاه او "درس لازم از این قضیه گرفته نشده و یا به این مسئله به اندازه کافی اهمیت داده نشده است".
او در پایان با بیان این‌که "حملات مکرر به هویت اشخاص سبب زخم‌های اجتماعی می‌شود" تصریح کرد: "چنان الفاظ شوونیستی و متعصبانه‌ای، نماینده طرز فکر جامعه فارس نیست"، بلکه "مسئولیت اساسی آن متوجه دولت و روشنفکران ایرانی می‌شود".
