آغاز دوره جدید در روابط ترکیه-عراق

هاکان فیدان وزیر امور خارجه ترکیه در روزهای 22 الی 24 آگوست دیدار مهمی از عراق بعمل آورد. عراق از نظر مبارزه با تروریسم، ژئوپلیتیک انرژی، روابط اقتصادی، ثبات داخلی و رقابت، یکی از استراتژیک‌ترین کشورها برای ترکیه است. برای همین، سفر فیدان قبل از سفر مورد انتظار رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عراق بسیار حساس محسوب می‌شود.

فقط، مسایل دشوار بین دو کشور هنوز از حل و فصل دور بوده و حتی در صورت سفر اردوغان رئیس جمهور ترکیه به عراق، رفع این مسایل مستلزم زمان است. اگرچه دلایل زیادی وجود دارد که بر این وضعیت تأثیر می‌گذارند، باز هم مکانیزم‌های موجود در داخل عراق تا حد زیادی  تعیین‌کننده هستند. ساختار شکننده دولت السودانی، ضعف اقتصاد، وجود اختلاف‌نظر بین بغداد و اربیل، موجودیت سازمان تروریستی و تجزیه‌طلب پ‌ک‌ک و فعالیت‌های آن در شمال عراق و نفوذ مخرب بازیگران خارجی مانند ایران از جمله دلایلی  هستند که روابط ترکیه و عراق را تحت تاثیر قرار می‌دهند. مسایل زیست محیطی مرتبط با تغییرات اقلیمی نیز صاحب تأثیر مخرب فزاینده‌ای بر عراق دارند. در این مرحله، مسئله آب یکی از حساس‌ترین مسایل بین ترکیه و عراق نیز در انتظار حل است.

اگرچه در سفر فیدان، مسائل امنیتی و انرژی در اولویت قرار گرفت، اما یکی از استراتژیک‌ترین موضوعات که یکی از اولویت‌های فیدان برای ترکیه نیز می‌باشد، حفظ اجماع میان اهل سنت است. هرگونه درگیری سیاسی میان اهل سنت می‌تواند تهدید استراتژیکی برای اولویت‌های ترکیه در عراق باشد. این بدان معنا نیست که ترکیه از دیدگاه مذهبی به عراق نزدیک می‌شود. بالعکس، توافق میان اهل سنت به عنوان یک ابزار استراتژیکی صاحب ظرفیت تأثیرگذاری بر دیگر فرآیندهای سیاسی و نظامی در عراق، مشاهده می‌شود.

با توجه به انتخابات محلی در حال نزدیک شدن در عراق (دسامبر 2023)، اولویت ترکیه اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. این اولویت‌ها با در نظر گرفتن ترافیک نشست‌های فیدان در عراق، به آسانی قابل درک خواهد بود. فیدان پیش از دیدار با ترکمن‌های عراق، با همتای عراقی خود فواد حسین، محمد شیاع السودانی نخست وزیر و عبد اللطیف رشید رئیس‌جمهور و هادی العامری رهبر ائتلاف فتح و خمیس الخنجر رهبر ائتلاف حاکمیت عراق دیدار کرد.

اولویت‌های استراتژیک ترکیه به حفظ توازن سیاسی قومی-مذهبی در عراق محدود نمی‌شود. روابط در شمال عراق به ویژه میان حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان، کنترل و تضعیف فعالیت‌های روزافزون سازمان تروریستی پ‌ک‌ک در عراق، همکاری سازمان تروریستی پ‌ک‌ک و شبه‌نظامیان شیعه علیه ترکیه، جلوگیری از نفوذ ایران بر شبه‌نظامیان شیعه و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین عراق و ترکیه از اولویت‌های استراتژیک اصلی سفر فیدان به عراق است.

چشمگیرترین تحول در این روند، مبارزه با سازمان تروریستی پ‌ک‌ک است. ترکیه در سایه تغییرات در استراتژی مبارزه با پ‌ک‌ک در یک دوره طولانی، موفق شد تا این سازمان را در داخل کشور خنثی کرده و آن را در عراق تضعیف و در سوریه کنترل کند. حضور فزاینده نظامی و کنترل میدانی ترکیه در مناطق استراتژیک در شمال عراق،  عملیات‌های نظامی و اطلاعاتی مداوم علیه پ‌ک‌ک و همکاری نزدیک بین آنکارا و اربیل، پ‌ک‌ک را در عراق تضعیف کرده، ولی خنثی نکرده است.

در مقابل، پ‌ک‌ک به بهانه مبارزه با داعش، مجددا در منطقه سنجار مستقر شده، مخمور را به اردوگاه جذب نیرو و آموزش تبدیل کرده، کنترل محله‌های سلیمانیه را در دست گرفته و ضمن مشارکت با اتحادیه میهنی کردستان و شبه‌نظامیان شیعه، علیه ترکیه سیاستی به اصطلاح متعادل‌کننده را در پیش گرفت. مهمتر از آن، سعی کرد تا به ی‌پ‌گ شاخه پ‌ک‌ک در سوریه، در شمال عراق نیز مشروعیت بخشیده و عمق سیاسی و نظامی خود را در سیاست عراق جای داده و تقویت کند.

استراتژی فعلی ترکیه، مقابله با رویکرد استراتژیک و تاکتیکی تغییر یافته پ‌ک‌ک، خنثی کردن پ‌ک‌ک در مقیاس عراق و تامین عقب‌نشینی این سازمان به قندیل است. به همین دلیل ترکیه از دولت عراق می‌خواهد که پ‌ک‌ک را به عنوان یک سازمان تروریستی به رسمیت شناخته و همانطوری که فیدان در جریان سفر خود اعلام کرد، افزایش حضور پ‌ک‌ک را خطری برای برهم زدن تمامیت ارضی و حاکمیت عراق مشاهده ‌کند.

در صورت تحقق این هدف، عراق به قدرتی حاکم در سرزمین‌های خود تبدیل شده و حضور نظامی ترکیه در شمال عراق به حداقل خواهد رسید. از سوی دیگر، به رسمیت شناخته شدن پ‌ک‌ک به‌عنوان یک سازمان تروریستی، سیاست شمال عراق را از نفوذ این سازمان نجات داده و درگیری فزاینده میان کردها را کاهش خواهد داد.

اگرچه تحقق این وضعیت در معادله شمال عراق، در حال حاضر دشوار به نظر می‌رسد، ابزارهای ترکیه، همکاری بازیگران منطقه با ترکیه را به یک ضرورت استراتژیک تبدیل می‌کند. نشست‌های دیپلماتیک فیدان در اربیل این را ثابت می‌کند. همکاریِ در حال ادامه بین ترکیه و حزب دمکرات کردستان، در حالیکه پ‌ک‌ک را علیه حزب دمکرات کردستان تهاجمی‌تر کرده است، بعید به نظر می‌رسد که در صورت ادامه همکاری اتحادیه میهنی کردستان با پ‌ک‌ک، پروازها از سلیمانیه به ترکیه از سر گرفته شود.

یکی دیگر از موضوعات مهم اقتصادی برای دو کشور، پرونده انرژی است. جریان نفت از عراق به ترکیه از فوریه 2023 متوقف شده و آنکارا زلزله‌های فوریه را دلیل آن اعلام کرد. اگرهم این توجیه معقول به نظر برسد، باز بیان اینکه، تداوم اختلاف‌نظر بین دولت بغداد و اداره اربیل و شکایت عراق از ترکیه در دیوان بین‌المللی داوری و محکوم شدن به پرداخت غرامت برای ترکیه نیز مشکل ساز است، اشتباه نخواهد بود. با در نظر گرفتن شکایت جاری دولت بغداد علیه ترکیه، اهمیت نفت بیشتر درک خواهد شد . در حالی که بسته شدن خط لوله نفت از فوریه تاکنون، برای عراق میلیاردها دلار هزینه داشته است، عدم حل مسئله با ترکیه می‌تواند نتایج حساسی به همراه آورد.

اگر سفر فیدان به عراق نتایج مثبتی به همراه داشته باشد، پایه مستحکمی برای سفر اردوغان پی‌ریزی شده و به طور بالقوه، راه همکاری استراتژیک در روابط ترکیه و عراق را باز خواهد کرد. اگر عراق در راستای تقویت این نفوذ، یک نقش استراتژیک ایفا کند، نفوذ منطقه‌ای ترکیه می‌تواند مجددا احیا شود.

نویسنده: پروفسور دکتر مراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه