شهر باستانی سارد و آغاز سیستم بانکداری در جهان
میزبانی تمدن کهن لیدیه در آناتولی از فرهنگ‌ها و ادیان متفاوت
امروزه بوسیله بانک‌ها می‌توانیم کارهای بسیاری را انجام دهیم. بانک‌ها در زندگی روزانه ما جای خیلی مهم و بزرگی بیش از تصورمان دارند. بانک‌ها نه تنها امروزه بلکه از بدو ظهور موفق به ایفای نقش مهم در زندگی افراد نمودند. چنین تصور می‌رود که اولین خدمات بانکی در تاریخ تا بابل و سومر قدیم می‌رسد. در آندوران بانک‌ها در موقعیت کارشناسان دارای اطلاعات مهم به دهقانانی بودند که برای خرید بذر و ابزار و آلات کشاورزی وام در اختیارشان قرار می‌دادند. در قانون معروف حمورابی حکمران بابل که شامل حقوق و روابط افراد با یکدیگر با تکیه بر عوامل مهم اقتصادی آندوران است، بندهایی در خصوص نحوه پرداخت بدهی درج شده‌است. در آندوران بعلت عدم اختراع پول، البته که بدهی‌ها تا کشف اولین سه فلزی در تاریخ پادشاهی لیدیه که در غرب آناتولی حکمرانی می‌کرد و تداول آن نیز بوسیله کالاهای مختلف پرداخت می‌شد.
این اختراع بسیار مهم موجب رشد اقتصادی و پیشرفت تجاری گردید. پس از ضرب اولین سکه فلزی سیستم بانکداری جهان در سارد پایتخت پادشاه لیدیه به فعالیت شروع کرد. زیرا در پی اختراع پول از سوی مردم لیدیه، حفظ این سکه‌های فلزی ارزشمند و نگهداری آنها در مدت زمان کوتاهی شکل یک مشکل جدی را بخود گرفت. در آن سال‌ها مطمئن‌ترین روش نگهداری سکه‌های ارزشمند، نهادن این سکه‌ها در خمره‌ها و دفن این خمره‌ها زیر خاک بود. این روش که اشتهای جویندگان گنج را بر انگیخت، گاهی موجب اکتشافات باستان شناسی شده و گاهی نیز ویرانی‌ها و تخریبات بزرگی بوجود آورد.پنهان کردن پول در معابد یکی دیگر از روش‌های نگهداری آن علاوه بر دفن آنها داخل خمره‌ها بود. معابد در آندوران یکی از مطمئن‌ترین اماکن در عهد عتیق بودند زیرا این اماکن تحت حفاظت خدایان قرار داشتند. مردم با پرداخت کمیسیون معینی به کشیشان وخادمان دینی در معابد از امکان تحت تضمین قرار دادن پولهای خود برخودار می‌شدند. اگرچه اولین سکه‌هایی که می‌توان تاریخ ضرب آنها را تثبت کرد، در حفریات معبد آرتمیس افز بدست آمدند ولی معبد واقع در شهر عتیق سارد صاحب عنوان اولین بانک در تاریخ شده و با همین ویژگی در تاریخ به ثبت رسید. یک سنگ نبشته روی دیوارهای معبد آن را از دیگر معابد تفکیک کرده زیرا روی آن سنگ نبشته انجام اولین امور بانکداری در این معبد نوشته شده‌است. در سنگ نبشته مذکور نام بدهکار، تاریخ و مقدار بدهی، ضبط کدامین دارایی‌ها در ازای بدهی و مجازاتی که در صورت عدم پرداخت بدهی داده خواهدشد، نوشته شده و این کتیبه ماهیت یک سند را داشته و نشان می‌دهد که معبد بصورت یک بانک مورد استفاده قرار می‌گرفت. اگرچه معبد آرتمیس در سارد 800 سال مورد استفاده قرار گرفت ولی هیچوقت امور ساخت آن تکمیل نشد. بخش‌های ناتمام معبد در خصوص نحوه طراحی آن سرنخ‌هایی بدست می‌دهد. معبد آرتمیس در سارد بعنوان چهارمین معبد بزرگ به شیوه معماری ایونی در سرتاسر جهان است.
این شیوه طراحی بی نظیر از نظر درک معماری دوره عهد عتیق و پی بردن به قدرت خلاقیت و استعدادهای مهندسی آندوران حائز اهمیت است.
شهر عتیق سارد صرفا بعلت اینکه اولین محل ضرب سکه و یا تاسیس سیستم بانکداری در تاریخ جهان است، جلب دقت نمی‌کند. پایتخت این تمدن ثروتمند، بعلت استفاده از سیستم گرمایش ژئوترمال نیز مورد توجه قرار گرفته‌است. علاوه بر این از ویژگی شهری برخوردار است که روژه آبیاری و کانالیزاسیون و سیستم زهکشی در آن برای اولین بار در تاریخ مورد استفاده قرار گرفته‌است. مضافا به اینکه این پروژه‌ها از سوی تالس ریاضی‌دان معروف جهان که در عین‌حال بعنوان یکی از هفت فیلسوف عهد عتیق شناخته می‌شود، طراحی و بمورد اجرا گذاشته شد. سارد پایتخت پادشاهی لیدیه که در بین مناطق زلزله‌زده قرار داشت، چندین بار با این بلای طبیعی روبرو شد. در پی زمین لرزه بزرگ دوره امپراطوری روم، به احتمال قوی از سیستم ژئوترمال در گرمایش خانه‌ها و مغازه‌ها استفاده گردید. زیرا در حفاری‌های بعمل آمده در داخل برخی خانه‌های و مغازه‌ها بقایایی حوض‌های کوچک و داخل دیوارها نیز لوله‌های آب ساخته شده از گل پخته بدست آمده‌است. این لوله‌های با حمل آب گرم آن را به حوض‌های گرمابه‌های واقع در پشت سالن ورزشی انتقال می‌دادند. با واگذاری آب گرم به منازل و مغازه‌ها یک اولین تحقق یافته و سیستم گرمایشی شهر سارد در عهد عتیق با انرژی ژئوترمال تامین گردید.
شهر عتیق سارد دارای گورستانی خیلی بزرگتر از فلات جیزه در مصر می‌باشد. گورستان " Bin Tepe" یعنی " هزار تپه " بزرگترین گور پشتهیعنی تپه خاکی موسوم به گورستان باستانی در ترکیه و جهان است. این گورپشته امروزه نیز از دور براحتی دیده می‌شود.این محوطه متشکل از تپه‌های کوچک و درشت، تصور حضور شما در یک جغرافیای خارج از جهان را به ذهنتان می‌آورد. در این گورستان تنها اصیل‌زادگان و ارکان عالی دولتی می‌توانستند، دفن شوند. بزرگی و بلندی گور با اهمیت فردی که دفن شده، رابطه مستقیم داشت. به همین علت گمان می‌رود که بزرگترین قبر در این گورستان به پادشاه آلیاتس تعلق دارد. گورپشت آلیاتس که در ضرب اولین سکه‌های متشکل از مخلوط طلا و نقره در لیدیه و ثروتمند شدن پادشاهی نقش مهمی ایفا کرد، در بین بزرگترین گور پشته‌های جهان قرار دارد. هرودوت پدر تاریخ با دیدن قبر پادشاه آلیاتس دچار حیرت و شگفتی شده و در توصیف این شگفت‌زدگی خود چنین نوشته‌است: در لیدیه بنای یادبود دیدنی وجود دارد. بگذریم از بناهای یادبود واقع در مصر و بابل، آنچنان بنای یادبود شگفت‌انگیزی در لیدیه وجود دارد که از نظر بزرگی و ابهت مانند و نظیری ندارد. این بنای یادبود همانا مزار آلیاتس پدر کرزوس است که اطراف آن با سنگ‌های بزرگی احاطه شده‌است. اتاق قبر برای ممانعت از دسترسی سارقین در نقطه‌ای بدور از مرکز گورپشته ساخته شده ولی حفاری‌های باستان‌شناسی نشان داده‌است که سارقین قبرها در دوره رم به اتاق‌های مزار تونل باز کرده و اشیا ذی‌قیمت در اتاق قبر را به سرقت برده‌اند. در دوره‌های بعد نیز گورپشته‌های متفاوتی به یغما برده شده و غالبا از قبرها زیورآلات به سرقت رفته‌است. این آثار بی‌نظیر که نمونه‌هایی از مهارت و استادی هنرهای دستی آندوران بودند، به خارج از کشور ربوده شده و به علاقه مندان آثار عتیق فروخته شدند. این گنجینه که به گنجینه لیدیه و یا قارون معروف است، از زیورآلات برنز و نقره‌ای و وسایل آشپزخانه‌ای متشکل بودند. این گنجینه سالیان متمادی در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری شده و پس از سی سال مبارزه حقوقی به خاک‌هایی که به آن تعلق داشتند، یعنی ترکیه باز گردانده شدند.
آناتولی یک منطقه جغرافیایی بس کهن است که طی هزاران سال انسان‌های منسوب به فرهنگ، ادیان و اعتقادات متفاوت را در آغوش خود پرورش داده‌است. آناتولی از عهد عتیق بعنوان میهن خدایان شناخته شده و این سرزمین در عین‌حال وطن کلیه خدایانی است که در میتولوژی از آنها سخن رفته‌است. اگر چه ادیان تک خدایی که در اعصار بعد اقشار وسیعی از مردم را تحت تاثیر قرار دادند، در آناتولی ظهور نیافتند ولی این سرزمین کهن‌سال در نشر و ترویج آنها نقش مهمی ایفا کرد. به همین علت سارد پایتخت پادشاهی لیدیه علاوه بر اینکه اولین مرکز ضرب سکه و استفاده از پول و مبدا راه شاهی بوده‌است، در عین‌حال یک شهر عتیق مهم تلقی می‌شود. زیرا سومین معبد بزرگ متعلق به موسویان در جهان در این شهر عتیق واقع شده‌است. کنیسه سارد اولین کنیسه اروپا و ترکیه می‌باشد. این کنیسه که به کنیسه سفاردی‌ها نیز معروف است، در آندوران اولین و بزرگترین کنیسه آناتولی بوده و حدود هزار نفر در آن عبادت می‌کردند. این بنای یادبود چندین بار مورد بازسازی قرار گرفته ولی چه حاصل که چندان شناخته نشده‌است. شهر عتیق سارد در دوره ادیان تک خدایی تنها از یهودیان میزبانی نکرده و در دوره مسیحی نیز نقش مهمی ایفا کرده‌است زیرا یکی از هفت کلیسای واقع در آناتولی که در دین مسیح از اهمیت بزرگی برخوردار است، در این شهر ساخته شده و در دوره امپراطوری بیزانس نیز بصورت مرکز اسقفی در آمده‌است.
