قره‌باغ آزاد و مفاهیم راهبردی آن
همگان بر این باورند که جمهوری آذربایجان در مراحل بعدی چه از طریق عملیات نظامی و چه در میز مذاکره به اشغال قره‌باغ پایان خواهد داد
درگیریها در قره‌باغ که کم کم وارد اولین ماه خود می‌شود با میانجیگری آمریکا و روسیه، دوره "آتش‌بس" جدید و احتمالاً کوتاهی را تجریه می‌کند. عمر کوتاه چند آتش‌بس اعلام شده قبلی نشان می‌دهد که موعد این مورد نیز چندان طولانی نخواهد بود. با توجه به هشدار شدیدالحن الهام علی‌یف رئیس جمهور آذربایجان مبنی بر اینکه تنها راه حل دیپلماتیک، خروج فوری نیروهای اشغالگر ارمنستان از خاک آذربایجان است و نیز بیانات نیکول پاشینیان نخست وزیر ارمنستان به شکل "ممکن است امتیازاتی بدهیم ولی قره‌باغ خط قرمز ماست" میتوان نتیجه گرفت که به‌رغم نفوذ دیپلماتیک قدرتهای میانجی، نباید انتظار زیادی از مذاکرات بین دو کشور داشت.
با درهم شکستن سریع خطوط اولیه دفاعی و آزادسازی مناطق مهم از سوی ارتش آذربایجان، با وجود موقعیت کوهستانی منطقه و استحکامات دفاعی سی ساله ارمنستان، مفسرین سیاسی رسانه‌های جهان اذعان می‌کنند که "جنگ در همین آغاز پایان یافته تلقی می‌شود و نتایج آن معلوم است". حقیقتاً با ارزیابی وضعیت اخیر مشخص می‌شود که تنها، مداخله مستقیم یک کشور ثالث ممکن است از پیشروی نیروهای آذربایجان جلوگیری کند. اگر چه تاکنون شاهد حمایت تسلیحاتی و لجستیکی برخی کشورها مانند روسیه و ایران از ایروان و نیز انجام پاره‌ای اقدامات تهدید آمیز نظیر برگزاری مانور نظامی و انتقال و استقرار نیرو و تجهیزات سنگین نظامی به مجاورت نقاط مرزی و جنگی بوده‌ایم ولی نمی‌توان انتظار داشت که هر کدام از این دو کشور مستقیما وارد درگیریها شوند. در ارزیابی این موضوع از لحاظ روسیه میتوان گفت که نبود مرز مشترک بین این کشور و ارمنستان و بر عکس آنچه که به هنگام اشغالگریها در اوکراین و گرجستان محقق شد، ناتوانی عناصر محلی جهت استفاده ابزاری، مانع از هر گونه اقدام این کشور با تکیه بر مبانی حقوقی می‌شود. همچنین زمینه‌ای برای ورود مستقیم روسیه به درگیریها با نقض حقوق بین‌الملل نیز موجود نیست.
از لحاظ ایران نیز میتوان گفت، از آنجائیکه نگرانیهای تهران یعنی تحرکات مرزی و "نفوذ جنگجویان خارجی به داخل کشور" با تسلط ارتش آذربایجان بر مناطق مرزی مرتفع است، بر خلاف ادعای برخی مفسران احتمال انجام عملیات برون مرزی نیز منتفی است.
به جز عده قلیلی، همگان بر این باورند که باکو در مراحل بعدی چه از طریق عملیات نظامی و چه در میز مذاکره به اشغال قره‌باغ پایان خواهد داد. تحقق این امر نیز به این معناست که معادلات تصنعی سی ساله در منطقه قفقاز جنوبی برهم خورده و معادلات جدید بهنجار و طبیعی در این منطقه شکل خواهد گرفت. اعتماد به نفس فزاینده باکو به دنبال رفع فشارهای اعمال شده بر آذربایجان، می‌تواند زمینه انجام آسان‌تر اقداماتی را فراهم سازد که سالهاست با استناد به واکنشهای احتمالی کشورهای دیگر، بین ترکیه و آذربایجان به تعویق افتاده‌است. تاسیس یک پایگاه دائمی از سوی ترکیه در آذربایجان و برداشته شدن گامهایی در جهت ادغام ساختاری نهادها و موسسات نظیر اتحاد گمرکی، سطح همکاریها بین دو کشور را به شکلی بی‌سابقه بالا خواهد برد و سبب تمرکز قدرتی بزرگ در منطقه استراتژیک بین دریای مدیترانه و خزر خواهد شد. حکومت تفلیس به عنوان شریک دیرین حوزه همکاریهای ترکیه و آذربایجان نیز جزئی از این تشکل خواهد بود. همچنین میتوان پیش‌بینی کرد که اوکراین به عنوان کشوری که بخشی از خاکهایش تحت اشغال روسیه قرار دارد و طی سالهای اخیر در حال نزدیکی همه جانبه به ترکیه است نیز مایل به پیوستن به این مجموعه خواهد بود. از این نظر، مقایسه واکنش کشورهای اروپایی به اشغال جزیره کریمه از سوی روسیه و عکس العمل آنکارا در برابر اشغال قره‌باغ، نشان می‌دهد که ترکیه در محافظت از امنیت متحدان نزدیک خود، شریک بسیار قابل اطمینان‌تری است. همکاریهای ساختاری اینچنینی با ترکیه علاوه بر اینکه سبب کاهش فشار روسیه بر این کشورها خواهد شد تحقق پروژه‌های عظیم در بخشهای راهبردی نظیر صنایع انرژی و دفاعی را نیز آسان‌تر خواهد کرد.
ایروان که به دلیل این جنگ، قابلیتهای مدیریتی آن در داخل و خارج از کشور به زیر سوال خواهد رفت، بر خلاف مواضع سالهای اخیر، ممکن است تمایل کمتری به حمایت از عناصر تروریستی پ.ک.ک نشان دهد. این نیز با کاهش فعالیتهای تروریستی به ویژه در منطقه آغری-قارس به همراه خواهد بود. وضعیت جدید، قدرت چانه‌زنی آذربایجان در سیاستهای منطقه‌ای را نیز افزایش خواهد داد. به عنوان مثال، به کشورهایی که قصد مداخله در امور داخلی این کشور را داشته‌باشند، قادر به دادن پاسخ بایسته خواهد بود. همچنین در مقابل تهدید پراکنی‌های ضمنی برخی کشورها در پروژه‌های جهانی نفت و یا موضوعاتی چون تعیین موقعیت حقوقی دریای خزر با قدرت بسیار بیشتری ظاهر خواهد شد. به هر حال، در صورت نمایش عزم قاطع و توجه به معادلات حساس، همکاری و انطباق بین آناتولی و قفقاز جنوبی پس از پایان اشغال به سطحی بی‌سابقه طی سده‌های اخیر خواهد‌رسید.
نویسنده: دکتر حقی اویغور نائب رئیس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا
