آیا تحریم تسلیحاتی ایران به پایان رسیده‌است؟

با نزدیک شدن 18 اکتبر، برخی از مقامات ایرانی از جمله رئیس جمهور حسن روحانی اعلام کردند که بنا به توافق هسته‌ای برجام، تحریم تسلیحاتی ایران در این تاریخ به پایان می‌رسد. حسن روحانی طی بیاناتی در این رابطه پایان تحریم‌ تسلیحاتی را یکی از نتایج  توافق هسته‌ای خواند و گفت که از این پس می‌توانیم به هر کسی که می‌خواهیم اسلحه بفروشیم و از هرکس هم که می‌خواهیم اسلحه بخریم. لازم به یادآوری است که شورای امنیت سازمان ملل بر اساس قطعنامه‌های‌ 1696 (2006)، 1737 (2006)، 1747 (2007)، 1803 (2008)، 1835 (2008) و 1929 (2010) به دلیل فعالیتهای هسته‌ای ایران، هرگونه تجارت تسلیحاتی با این کشور را ممنوع اعلام کرده‌بود. 
همین موضوع یعنی لغو تحریم تسلیحاتی در واقع یکی از نتایج مثبت توافق هسته‌ای از لحاظ ایران است که در  سال 2015 با کشورهای 5+1 امضا شده بود. چرا که هم‌اکنون ایران و دیگر کشورهای عضو برجام به جز آمریکا تاکید دارند که تحریم‌ تسلیحاتی رسماً به پایان رسیده‌است.
با خروج دولت ترامپ از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در ماه می 2018، این توافق را می توان به بیماری تشبیه کرد که از مرگ جان به در برده ولی وارد مرحله زندگی نباتی شده‌است. زیرا به‌رغم امضا این توافقنامه از سوی چندین کشور، در اصل این ایالات متحده آمریکاست که در سیاستهای ضد ایرانی نقش تعیین کننده‌ را دارد. از سوی دیگر، ناکارآمدی سازوکارهایی نظیر ابزار حمایت از مبادلات تجاری یا "اینستکس" که کشورهایی اروپایی برای ادامه روابط تجاری خود با ایران به راه انداخته بودند، سبب شده بود تا تهران، به تدریج شروع به کاهش تعهدات خود کرده، بر برخی از فعالیتهای هسته‌ای حساس خود از جمله غنی سازی اورانیم سرعت بخشد.
ایران سالهاست به دلالیل مختلف در تامین و تهیه سلاحهای پیشرفته با مشکل مواجه است و به همین دلیل تلاش می‌کند تا نیازهای پایه خود را به تنهایی برآورده سازد. این کشور از آنجایی که توانایی تولید سیستمهای متعارف جنگی مانند هواپیما، هلیکوپتر و تانک را ندارد بنابراین بر روی ساخت جنگ‌افزارهای جایگزین با قابلیت استفاده در جنگهای نامتقارن متمرکز شده‌است. رونمایی از چندین سیستم راکتی و موشکی از جمله موشکهای بالستیک و کروز و نیز هواپیماهای بدون سرنشین در ابعاد مختلف طی سالهای اخیر، نشان می‌دهد که ایران در این زمینه دستاوردهای قابل توجهی داشته‌است. به همراه این دستاوردها، تدارک سیستمهای متعارف نیز می‌تواند در تحکیم پایه‌های امنیت ایران که از اول انقلاب این کشور تا‌کنون از لحاظ نظامی نگرانیهای عمیقی دارد، نقش حیاتی داشته باشد. به همین دلیل در گزارشات مختلف تهیه شده در این خصوص، از نیت ایران در راستای خرید سیستمهای پدافند هوایی و هواپیماهای جنگی پیشرفته به ویژه از روسیه سخن می‌رود.
با این حال در خصوص موفقیت ایران در عملی کردن این نیت خود، جای تردید بسیار است. نگرانی شرکتهای فروشنده جنگ‌افزار به دلیل تحریمهای یک جانبه اعمال شده از سوی آمریکا علیه ایران از جمله عواملی است که به این شبهات دامن می‌زند. به نظر می‌رسد کشورهایی که تمایل چندانی حتی برای برقراری روابط عادی تجاری با ایران ندارند، در خصوص موضوع حساسی چون تجارت تسلیحاتی با این کشور که می‌تواند خشم آمریکا را برانگیزد، محتاط‌تر عمل خواهند کرد. از سوی دیگر گفته می‌شود که معادلات نظامی شکننده موجود به ویژه در سوریه بین تهران و مسکو به عنوان گزینه اصلی تامین کننده سلاح برای ایران، می‌تواند در عدم فروش تسلیحات پیشرفته به تهران تاثیرگذار باشد. همچنانکه اشاره شد معادلات شکننده نظامی بین دو کشور به ویژه در مسئله سوریه نمود بیشتری دارد. زیرا به عنوان مثال روسیه خواهان کنترل انحصاری حریم هوایی و سیستمهای پدافند هوایی سوریه است. همچنین شرایط سخت حاکم بر اقتصاد ایران نیز یکی دیگر از عوامل موثری است که سبب می‌شود تا ایران در خرید تسلیحات پیشرفته با مشکل مواجه شود. حقوق ماهانه یک فرد شاغل که در دوره آغاز تصدی پست ریاست جمهوری از سوی روحانی به طور میانگین هزار دلار دریافت می‌کرد، هم اکنون به حدود صد دلار سقوط کرده‌است. به همین دلیل دولت ایران در حال بررسی طرح تأمین کالا‌های اساسی برای 60 میلیون نفر از اقشار کم درآمد جامعه است. مسلماً این یارانه که به ازای هر نفر برابر با حدود 30 لیره ترک (120 هزار تومان) است نمی تواند راه حلی پایدار برای معضل اقتصادی کشور تلقی شود. بنابراین روحانی که در سیاست داخلی و در مواجه با اقشار اصولگرا که معتقدند برجام هیچگونه تحول مثبتی به همراه نداشته، روزهای سختی را سپری می‌کند و حتی با طرح استیضاح مجلس روبرو شده، مکرراً بر  موضوع "پیروزی دیپلماتیک به یمن برجام" تاکید می‌کند و هدف از این نیز بیش از اشاره به واقعیت عملی موضوع، در اصل تسکین افکار عمومی کشور است. زیرا حسن روحانی که در آغاز دوره ریاست جمهوری خود با اهداف و ادعاهای بلند پروازانه وارد صحنه سیاست کشورش شده و با گفتار و سکناتی که نشان می‌داد به رهبری انقلاب بعد از خامنه‌ای چشم دوخته‌است، هم اکنون جدای از اینکه از همه این بلند پروازیها و چشمداشتهای خود فارع شده بلکه به این امر نیز آگاه است که در صورت عدم ارائه راهکارهای ملموس به مردم و یا برگزیدگان جامعه ممکن است حیات سیاسی‌اش برای همیشه خاتمه یابد.
با این همه، ادعای روحانی و سخنگویان دولت ایران مبنی بر فروش تسلیحات پس از پایان موعد تحریم تسلیحاتی و ورود ارز به کشور از این طریق نیز تطابق چندانی با واقعیت ندارد. چه بسا ایران سالهاست در حال ارسال کلی سلاح و مهمات به متحدین درگیر جنگ خود در کشورهایی چون عراق، سوریه و یمن است. از این منظر، 18 اکتبر یعنی پایان تحریم تسلیحاتی در واقع حائز اهمیت چندانی نیست. از سوی دیگر جلب خریداران جدید از سوی صنایع تسلیحاتی ایران حداقل در کوتاه مدت چندان محتمل به نظر نمی‌رسد. تنها دلیل این امر، عدم قبول لغو تحریم تسلیحاتی از سوی دولت ترامپ هم نیست. تحقق روند تولید جنگ‌افزار از سوی ایران بدون نظارت و تصدیق بین‌المللی نیز شبهات بسیاری در خصوص استاندارد و کیفیت تولیدات این کشور به همراه می‌آورد. به همین دلیل نمی‌توان انتظار داشت که هر کدام از کشورهای جهان تنها با استناد به مزیت پایین بودن قیمت، اقدام به خرید سلاح از ایران نمایند. بنابراین بیاناتی در این راستا را باید به شکل سخنانی متوجه سیاست داخلی کشور و تلاش برای انحراف افکار عمومی از سوی دولت روحانی تعبیر کرد. به طور خلاصه، امکان هرگونه تغییر بنیادی در رابطه با ایران تنها پس از انتخابات ریاست جمهوری ماه نوامبر آمریکا قابل طرح خواهد بود.

نویسنده: دکتر حقی اویغور نائب رئیس مرکز مطالعات ایرانی آنکارا