دین و جامعه مدنی: هنر از منظر اسلام

هنر یکی از عناصر موثر در زندگی انسانها است. هنر از نظر لغوی دارای معانی متعددی است. به عنوان مثال هنر یعنی قابلیتی که از راه مشاهده، خلاقیت، آموزش، تجربه و تمرین به دست می اید.

در تعریفی دقیقتر هنر مجموعه‌ای از آثار یا فرآیندهای ساخت انسان است که در جهت اثرگذاری بر عواطف، احساسات و هوش انسانی و یا به منظور انتقال یک معنا یا مفهوم خلق می‌شوند.
به این ترتیب روشن است که هنر با انسان و انسانیت گره خورده است و همواره به عنوان انعکاسی از تواناییهای فکری، دستی و عاطفی بشر منعکس شده است. طبعا در این دنیای بزرگ، هر موقع از هنر و زیبایی گفتگو می شود تمامی انسانها به آن توجه و دقت نشان می دهند. از سوی دیگر دین به عنوان یکی از اساسی ترین نهادهای حیات انسان و جامعه، همواره به عنوان یکی از کانونی ترین نقاط توجه انسان هنرمند، عالم و فیلسوف بوده است.
بطور تاریخی، رشد و گسترش هنر، همواره بر محوریت دین صورت گرفته است. بگونه ایکه دین محتوای هنر را مورد تاثیر قرار داده و آنرا در راستای خود به حرکت دراورده است. حتی می توان گفت که ریشه های دین و هنر به هم مرتبط هستند. بسیاری از شاخه های ادبی بخصوص شعر هم در ارتباط مستقیم با دین است.
همانگونه که برخی از دانشمندان غربی می گویند دانش فرزند نجوم است می توان ادعا کرد که هنر نیز فرزند دین است. بی تردید اگر هنر به دنبال حیات است می بایست پیوسته به سوی دین رجعت کند.
بلااستثناء بالاترین سطح هنر معماری، در میان همه اقوام و ملتها در معابد آنان منعکس شده است. همین امر سبب می شود تا باور کنیم که میان دین و هنر ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد. حتی به جرات می توان ادعا کرد که در طول تاریخ میان دین و هنر پیوندی مستحکم و ناگسستنی وجود داشته است که این پیوندها همچنان به قوت خود باقی هستند.
وقتی که از دین و هنر سخن می گوییم از ما پرسیده می شود که کدام دین و یا کدامین هنر؟ هر دین از محتوای یک هنر ویژه برخوردار بوده و حتی آن هنر به عنوان زبان ان دین مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال خوشنویسی، تذهیب، مدرسه، سقاخانه، مکتب و غیره همه کلماتی هستند که علاوه بر مفهوم هنری از بار بارز دینی نیز برخودار هستند. در جوامع مسلمان، در حقیقت تمامی شاخه های هنر، بگونه ای بارز منعکس کننده درک و معنی اسلام هستند.
بعبارتی دیگر هنرمندانی که چنین خلاقیتهایی هنری را به منصه ظهور رسانده اند در واقع در پرتوی این هنر آفرینی خود، باورهای دینی و اعتقادات اسلامی خود را بصورتی بارز به ظهور رسانده اند. این هنر از اسپانیا تا اندونزی، از خاورمیانه تا جنوب صحرای بزرگ آفریقا، کشورهای بسیار دور از هم را با پیوندهایی بسیار نزدیک به یکدیگر متصل کرده و فرهنگ مشترکی را عرضه کرده است. چراکه هنر اسلامی اساسا پنجره ای است به سوی معنویت و فهم اسلامی.
اگرچه اثار اسلامی از دوره ای به دوره ای دیگر و از منطقه ای به منطقه دیگر متفاوت بوده است اما این اثار چه از نظر معنایی و چه از زاویه شکلی در راستای هنری مشخصی ظهور و بروز کرده است. اسلام اساس هنر را محفوظ نگاه داشته و بر غنای آن افزوده است.
البته این هم یک حقیقت است که اسلام با توجه به شرایط زمانی و مکانی و نیز فرهنگی هر جامعه، در روند مظاهر هنری، رویکردها و تفاوتهای متفاوتی را ایجاد کرده است. اما همه این تفاوتها، اساسا بر اصولی مشترک بنا شده و از روحی واحد و همسو برخوردار بوده است.
در طول شکل گیری و بلوغ هنر اسلامی مفاهیم زیر از نقشی بارز برخوردار بوده اند: نخست وحدانیت خداوند و منزه بودن وی از زمان و مکان، دوم موضوع به جای آورده شدن نماز در مساجد، سوم نحوه ساخت و شکل مسجد نبوی به عنوان نخستین مسجدی که الگوی ساخت مساجد در جهان اسلام شد، چهارم قران کریم و احادیث که دو منبع جدایی ناپذیر علم و حکمت و شریعت در دین اسلام هستند.
اگرچه هنر اسلامی در ازمنه و امکنه مختلف تظاهراتهای متعددی داشته است اما تمامی جنبه های مختلف هنری به دلیل برخورداری از روح اسلامی، دارای رویکردی واحد بوده اند. در واقع زیبایی هنر اسلامی، برخورداری آن از خصلتی الهی است. چرا که براساس تعالیم اسلامی، خداوند زیباست و زیبائیها را دوست دارد. این گرایش سبب شکل گیری اساس روحیه زیبایی شناختی در دین اسلام شده و به عنوان رکن رکین هنر اسلامی در تمامی زمانها و مکانها مورد دقت قرار گرفته است.
اگر به طور خلاصه بخواهیم نقل کنیم هنر اسلامی، هنری است که در ان هنرمند بصورتی مداوم با مفاهیم الهی در تماس است. همین امر سبب شده تا هنر اسلامی از اصالت ویژه ای برخوردار باشد.
ادیان دیگر نیز همانند اسلام برای خود دارای معیارهای حقیقت شناسی و جهان بینی ویژه ای هستند. در چنین شرایطی هنر منسوب به ان دین نقش مهمی در انتقال حقیقت، روح، حسیات و معارف آن دین ایفاء خواهد کرد.
به همین دلیل است که اندیشمندان می گویند اگر دینی فاقد هنر باشد آن دین، نمی تواند بزرگ، فراگیر و جهان شمول باشد.