აქტუალური თემის ანალიზი 60-2023

აქტუალური თემის ანალიზი 60-2023

შეუძლია თუ არა თურქეთის დიპლომატიურ მცდელობებს შეაჩეროს ისრაელი?

ღაზაზე ისრაელის თავდასხმებიდან თითქმის ორი კვირა სრულდება და ომის ჰუმანიტარული კრიზისი ღრმავდება. შეერთებული შტატებისა და სხვა დასავლური ქვეყნების მნიშვნელოვანი ნაწილის ღია მხარდაჭერამ ისრაელის წინააღმდეგ თავდასხმის კამპანიაში შექმნა შეუზღუდავი გამონაკლისი მდგომარეობა თელ-ავივის ქმედებებში. ისრაელი, რომელიც ატარებს კოლექტიური დასჯის მეთოდს, როგორც ომის სტრატეგიას, და აშშ, რომელიც მას უსაზღვრო მხარდაჭერას უწევს, აპირებენ რეგიონული სტაბილურობისა და გლობალური უსაფრთხოების ახალ ისტორიულ კრიზისში ჩაძირვას. ახლო აღმოსავლეთში პოლიტიკური ატმოსფერო თანდათან იცვლება. რეგიონის ქვეყნებმა ომის შესაჩერებლად ნაბიჯის გადადგმა ჯერ ვერ შეძლეს. ბევრმა ქვეყანამ ვერ შეძლო რიტორიკული დონიდან პრაქტიკულ დონეზე გადასვლის პოზიცია. თურქეთი კი, თავის მხრივ, აწარმოებს დაბალანსებულ რეგიონულ დიპლომატიას ღაზაში ისრაელის აგრესიის წინააღმდეგ. ამ თვალსაზრისით, ანკარა ერთ-ერთი ყველაზე აქტიური ქვეყანაა ომის შეჩერებისა და კრიზისის გაფართოების პრევენციისთვის.

ახლა ამ თემაზე გთავაზობთ ანალიტიკურ ცენტრ SETA/სეტას უსაფრთხოების კვლევების დირექტორის, პროფესორ მურათ იეშილთაშის მიერ მომზადებულ მოკლე ანალიტიკურ სტატიას, რომელშიც იგი წერს...

7 ოქტომბერს თავის პირველ შეფასებებში პრეზიდენტმა ერდოღანმა მხარეებს მოუწოდა ზომიერად იმოქმედონ და თავი შეიკავონ იმპულსური ქმედებებიდან. ამის შემდეგ, მან გააკრიტიკა ისრაელის თავდასხმები ღაზაზე და აღნიშნა, რომ გამოსავალი მხოლოდ 1967 წელს აღიარებული საზღვრების მიხედვით პალესტინის სახელმწიფოს დაარსებაა, რომლის დედაქალაქიც აღმოსავლეთ იერუსალიმია. პრეზიდენტმა ერდოღანმა ამ ხნის განმავლობაში ინტენსიური სატელეფონო დიპლომატია აწარმოა მსოფლიო ლიდერებთან. ყველა სატელეფონო საუბრის დროს ის ხაზს უსვამდა, რომ მისი პრიორიტეტი იყო ჰუმანიტარული ცეცხლის შეწყვეტის გამოცხადება, ჰუმანიტარული დერეფნის შექმნა და რომ ისრაელმა უნდა იმოქმედოს საერთაშორისო სამართლის შესაბამისად.

საგარეო საქმეთა მინისტრი ჰაქან ფიდანიც ინტენსიურ დიპლომატიას ახორციელებს. ფიდანის მიზანია, რაც შეიძლება მალე შეაჩეროს ისრაელის ომის კამპანია რეგიონული დიპლომატიის ეფექტური გამოყენებით. ამ კონტექსტში, თურქეთი ახორციელებს ინტენსიურ ძალისხმევას რეალური ცეცხლის შეწყვეტის უზრუნველყოფისთვის ეგვიპტესთან, ლიბანთან, საუდის არაბეთთან, იორდანიასთან, არაბთა გაერთიანებულ საამიროებთან, კატართან, პაკისტანთან და ირანთან. ყველაზე თვალშისაცემი ასპექტი, რომელიც ფიდანმა ხაზგასმით აღნიშნა შეხვედრებზე, არის ის, რომ მან გამოიყენა რეალისტური და მკაფიო ენა პალესტინის საკითხის გადაწყვეტისთვის. ხაზგასმით აღნიშნა, რომ ისრაელი ვერ იქნება სრულიად უსაფრთხო, სანამ პალესტინის საკითხი არ მოგვარდება.

თურქეთის შუამავლობა დიპლომატიის მნიშვნელოვანი ნაწილია. პირველი მიზანია ჰამასის მიერ მძევლად აყვანილი ისრაელის და სხვა სახელმწიფო მოქალაქეების გათავისუფლება და მოლაპარაკებებისთვის ძლიერი საფუძვლის მომზადება. თურქეთის მოლაპარაკებების არხები ჰამასთან და მისი წარსული გამოცდილება საშუალებას აძლევს მას ამ კუთხით ხელშემწყობი როლი ითამაშოს. კიდევ ერთი საკითხი, რომელიც ასევე ფიდანმა აღნიშნა, არის თურქეთის გარანტორის როლის შესაძლებლობა.

კიდევ ერთი მომენტი არის ის, რომ ეს კრიზისი საფრთხეს უქმნის რეგიონული ნორმალიზაციის დასრულებას და შეიძლება გამოიწვიოს ახალი რეგიონული უსაფრთხოების კრიზისი. შეერთებული შტატების ღია პოლიტიკური და სამხედრო მხარდაჭერა ისრაელისთვის და მისი სამხედრო ძალების მობილიზება რეგიონში, რათა სამხედრო გზით შეაჩეროს რეგიონის ქვეყნები, ზრდის რისკს, რომ ომი არ შემოიფარგლება მხოლოდ ღაზაში და აძლიერებს სხვა აქტორების ჩართვის შესაძლებლობას. ასეთი შესაძლებლობა თურქეთისთვის უსაფრთხოების ახალ რეგიონულ კრიზისს ნიშნავს. ამიტომ, თურქეთისთვის ცეცხლის შეწყვეტის და ისრაელის თავდასხმების შეწყვეტა განიხილება, როგორც ნაბიჯი, რომელიც ხელს შეუშლის რეგიონული უსაფრთხოების გარემოს უფრო ფართო მასშტაბის დესტაბილიზაციას.

ბოლო წერტილი არის იმის შესაძლებლობა, რომ ისრაელის თავდასხმებმა ღაზაზე დაასრულოს თურქეთსა და ისრაელს შორის ნორმალიზების პროცესი, რომელიც ომამდე დამყარდა. მიუხედავად იმისა, რომ პრეზიდენტი ერდოღანი ამ საკითხზე დაბალანსებულ ენას იყენებს და თურქეთის პრიორიტეტი კრიზისის დასრულებაა, არსებობს შესაძლებლობა, რომ ნორმალიზაცია კვლავ შეჩერდეს კრიზისის გაღრმავების და ისრაელის ძალადობის გაზრდის გამო. ამიტომ, თურქეთსა და ისრაელს შორის ნორმალიზაცია დიდი გამოცდის წინაშე დგას.

პირველ რიგში, 7 ოქტომბრის მოვლენის შემდეგ, თურქეთ-ისრაელის ნორმალიზაციას ახალ საფუძველზე მოუწევს პროგრესირება. რადგან 7 ოქტომბრამდე ნორმალიზების მოლოდინი საკმაოდ მაღალი იყო. არც ენერგეტიკული საკითხი და არც სხვა გეოპოლიტიკური საკითხები არ იყო საკმარისი მამოძრავებელი ფაქტორები ნორმალიზებისთვის. მეორეც, თურქეთ-ისრაელის ურთიერთობებს არასოდეს ჰქონია ისეთი ალიანსური ურთიერთობა, როგორიც აშშ-ისრაელის ურთიერთობაა. 1990-იან წლებში შეუძლებელი ჩანდა ურთიერთობის ე.წ. ოქროს ხანის განმეორება. მესამე, საგარეო პოლიტიკურ პრაგმატიზმს ორივე ქვეყანაში აქვს თავისი საზღვრები. იმის გამო, რომ თურქეთის მორალური პრაგმატიზმი და ისრაელის შეუზღუდავი პრაგმატიზმი მუშაობდა, როგორც მნიშვნელოვანი დინამიკა, რამაც საშუალება მისცა ორ ქვეყანას შეენარჩუნებინათ ურთიერთობები მაქსიმალურ დონეზე, რაც შეუძლებელს ხდიდა ურთიერთობების გაღრმავებას პალესტინის საკითხთან დაკავშირებით. ამიტომ თურქეთის საგარეო პოლიტიკისთვის ორი საკითხის გამიჯვნა ძალიან რთულია. და ბოლოს, სრულიად ნათელია, რომ თუ თურქეთის საზოგადოებას მოუწევს არჩევანის გაკეთება ისრაელის ნორმალიზაციასა და პალესტინის საკითხს შორის. ამ შემთხვევაში უპირატესობა მიენიჭება პალესტინის საკითხს. ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი დინამიკა, რომელიც პრეზიდენტმა ერდოღანმა უნდა გაითვალისწინოს.

ყველა ამ დინამიკის გათვალისწინებით, თურქეთი არის ერთ-ერთი ქვეყანა, რომელიც ყველაზე აქტიურ როლს ასრულებს რეგიონში კრიზისის გაღრმავების თავიდან ასაცილებლად და ცეცხლის შეწყვეტის უზრუნველსაყოფად.