Tarixdə bu gün: 21 mart

***

  Bu gün Şərqin Yeni ili olan Novruz bayramıdır. (Novruz farsca "yeni gün" mənasındadır.)

  Şəmsi təqvimi ilə yeni ilin başlanması günü olan bu bayram yazda gecə ilə gündüzün bərabər olduğu günə təsadüf edir.

  Novruzun gəlişi baharın gəlişi deməkdir. Təbiətin oyanması, hər yerin yaşıllaşması, ağacların tumurcuqlaması, təbiətin öz yaşıl libasını geynməsi kimi bədii-poetik ifadələrlə vəsf edirik bu təmtəraqı.

  Novruz bayramı əsrlərin dərinliyindən gəlib bizim günlərə çıxmış ən şən və gözəl, nikbin bayramlardan biridir. Mart ayının 20-21-22, nadir hallarda 23-nə düşən Novruz bayramı bir çox türkdilli və müsəlman ölkələrində, o cümlədən Orta Asiya respublikalarında və Azərbaycanda qeyd edilir.

  Novruz bayramı birlik, qardaşlıq bayramı, xalq şənliyidir.

  Qədim dövrlərdən bəri xalqımız Novruzu yeni ilin başlanğıcı hesab etmiş, onu bolluq, bərəkət və firavanlığın əzəli kimi rəmziləşdirmişdir.

***
  1590-cı ilin 21 martında Osmanlı dövləti ilə Səfəvilər arasında İstanbul Sülh Müqaviləsi və ya Fərhad Paşa Sazişi imzalandı.  

  İstanbul sülh müqaviləsinə əsasən, Talış bölgəsi istisna olmaqla, bütün Şimali Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan, eləcə də Cənubi Azərbaycanın bir hissəsi – Şirvan və Qarabağdan Təbriz və Marağayadək ərazilər Osmanlı dövlətinin nəzarətinə keçdi.

***

  21 mart 1779-cu ildə Osmanlı dövləti ilə Romanovlar arasında Aynalı Kavak Sazişi imzalandı. Bu sazişə görə, birincisi, Osmanlı dövləti Şahin Gəray Xanlığını tanıyacaq, lakin sonrakı xanların seçkisi zamanı sultan bir xəlifə olaraq onları təsdiqləyəcəkdi. İkincisi, Aralıq dənizi və Qara dənizdə Fransa və İngiltərəyə tanınan ticarət hüquqlarını Rusiya da tanıyacaqdı. Üçüncüsü, Krımdan Rusiya qüvvələri geri çəkiləcəkdi. Beləliklə, bu müqavilə ilə Krımın müstəqilliyi yenidən təsdiq etmiş oldu.

***

  1788-ci ilin 21 martında Amerika Birləşmiş Ştatlarının Luiziana (Louisiana) ştatının Nyu Orlean şəhəri yanğında tamamilə yandı.

***

  21 mart 1935-ci ildə Rza şah Pəhləvi beynəlxalq arenaya səslənərək bundan sonra ölkəsinin "Persia" deyil, "Arilərin ölkəsi" mənasını verən İran adlandırılmasını istədi.

  Qeyd edək ki, ölkənin adı 11-ci əsrdən başlayaraq müxtəlif türk sülalələrinin adını daşımışdır. Bir zaman Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular, Səfəvilər, Avşarlar və Qacarlar adlanan dövlətin adı 1925-ci ildən sonra İran adlanmağa başladı.  

***

  1963-cü ilin 21 martında məşhur Alkatraz həbsxanası rəsmən bağlanılıb.

  Alkatraz 1861-1963-cü illər arasında həbsxana kimi istifadə edilmiş bir ada olub.

  Bütün tarixi ərzində heç bir məhkumun qaça bilmədiyi bu həbsxana ispan tədqiqatçısı Xuan de Ayyala tərəfindən kəşf olunmuş Alkatraz (La Isla de los Alcatraces) adasında 1775-ci ildə inşa edilib.

***

  2009-cu ilin 21 mart tarixində TRT-nin Uzaq Şərqdən Balkanlara qədər uzanan coğrafiyada yaşayan türk dünyasına ünvanlanan beynəlxalq informasiya və mədəniyyət kanalı TRT Avaz yayıma girdi.

***

21 martda həm də bu tarixi şəxsiyyətlər xatırlanır.

  21 mart Türkiyənin məşhur xalq aşığı Aşıq Veysəlin xatirə günüdür. (1894-1973)

  Anadolu aşıq məktəbinin son magikanlarından olan Veysəl Şatıroğlu 1894-cü il Türkiyənin Sivas rayonunun Sivirlan kəndində dünyaya gəlib.

  Veysəl yeddi yaşa girəndə Sivasda çiçək xəstəliyi yayılır və xəstəlik onu da yaxalayır. Sol gözünü itirir, sağ gözünə isə pərdə gəlir. Bir təsadüf üzündən Veysəlin azacıq da olsa görən gözünə atasının əlindəki budaq parçası girir və dünya işığından tamam məhrum olur. Bundan sonra bacısı əlindən tutub gəzdirir. Get-gedə Veysəl öz-özünə qapanaraq şeirlər yazmağa başlayır.

  Veysəli iztirablardan qurtarmağa çalışan atası Əhməd Yunus İmrə  Pir Sultan Abdal, Qaracaoğlan, Əmrah, Dadaloğlu kimi ozanların şeirlərini oğluna öyrədir və dərdini azca da olsa, unudacağı ümidi ilə ona bir saz alır. Kiçik yaşlarından Veysəli saz çalmağa, söz qoşmağa həvəsləndirir. Saz onun sevincinin, kədərinin, məhəbbət və iztirablarının tərcümanı olur. Türkülərində həyat eşqi ilə yanaşı kədər, qüssə, qəm, ümidsizlik könüllərikövrəldir. 

  Aşıq Veysəl sənətdə sözünü dedi: aşıq ifaçılığına yeni nəfəs, yeni ruh gətirdi, sevilib-seçilib əsl xalq aşığı oldu.

***

  Bu gün 20-ci əsr Azərbaycan ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi, xalq şairi Səməd Vurğunun anadan olduğu gündür (1906).

  S.Vurğunun qələmə aldığı “Vaqif”, “Xanlar”, “Fərhad və Şirin”, “İnsan” pyesləri Azərbaycan dramaturgiyasının inciləri hesab edilir. “Muğam”, “Aygün”, “Komsomol poeması” və başqa əsərləri poeziyanın ən gözəl nümunələri sayılır.

  Səməd Vurğun həm də A.S.Puşkinin “Yevgeni Onegin”, Rustavelinin “Pələng dərisi geymiş pəhləvan”, Nizaminin “Leyli və Məcnun” poemalarını Azərbaycan dilinə tərcümə edib. Şairin xatirəsinə Bakıda və doğulduğu Qazaxda heykəl ucaldılıb. (1906-1956)

***

  21 mart böyük Azərbaycan şairi Şəhriyarın doğum günüdür.

  Seyid Məhəmmədhüseyn Şəhriyar Cənubi Azərbaycanın Təbriz şəhərində anadan olub. Onun ilk şeirlər kitabı 1929-cu ildə farsca çap olunub. Amma Şəhriyarın Azərbaycan türkcəsində yazdığı “Heydərbabaya salam” poeması yaradıcılığının zirvəsi və türkdilli ədəbiyyatın inkişafına böyük təsir sayılır. (1905-1988)

***

  1924-cü ilin bu günü Azərbaycanın ustad aşığı Mikayıl Azaflı dünyaya gəlib.

  12 saz havası yaradan Azaflının şeirləri “Qoca qartal” və “Özüm ölsəm, sözüm qalar” kitablarında toplanıb. Həmin kitablar Türkiyədə də nəşr olunub. (1924-1990)

***

  Azərbaycanlı mineroloq alim Ədhəm Mahmudov 1934-cü ilin 21 martında dünyaya gəlib.

  Minerologiya elminin inkişafında böyük xidmətləri olan alimin əsərləri Amerika, Çin, Türkiyə, Almaniya, Bolqarıstan və digər ölkələrdə dərc olunub.

  Kembric Universitetinin fəxri üzvü olan Ədhəm Mahmudov onlarla monoqrafiya və dərsliklərin müəllifidir. (1934-2006)

***

  Beləliklə, əziz dinləyicilər, 21 martda tarixdə nələr olub, bir qismini təqdim etdik. Sabahkı tarixi sabah dinləmək diləyilə hələlik deyirik.