Risklər, imkanlar

Tarixi bir dövrün kritik astanalarından birini yaşayırıq. Bir tərəfdən, qlobal qeyri-müəyyənliklərin artdığı, böyük güc rəqabətinin qloballaşdığı və bütün regional alt sistemlərdə hiss olunduğu hərtərəfli transformasiya prosesi var. Digər tərəfdən isə, hansı tərəfdən baxsanız Türkiye qlobal problemlərin eyni ilə mərkəzində dayanır: Ukrayna müharibəsi, Qafqazdakı kövrək sülh prosesi, Balkanlarda partlamağa hazır lokal münaqişə dinamikası, Yunanıstanın revizionist ritorikası və siyasəti, Şərqi Aralıq dənizindəki enerji rəqabəti və ABŞ-ın bölgəyə artan marağı, Liviyanın parçalanması, Suriyada davam edən qeyri-sabit mühit, İraqdakı siyasi kövrəklik və İranda davam edən etirazların ortaya çıxardığı qeyri-müəyyənliklər. Siyahını çoxaltmaq mümkündür. Çünki Ukrayna müharibəsinin yaratdığı enerji və ərzaq böhranı Türkiye üçün həm imkanlar, həm də yeni risklər təqdim edir. Bütün bu mövzulara yəqin ki, ilin ilk yarısında görəcəyimiz iqlim dəyişikliyi və yaxınlaşan qlobal iqtisadi tənəzzül kimi ekoloji problemlər də əlavə olunduqda, 2023-cü ilə girərkən Türkiyenin geosiyasi mühitinin çox aktiv olacağı aydın görünür.

Bu mövzular arasında 2023-cü ildə ən çox danışacağımız məsələ Ukraynada davam edən müharibə olacaq. Müharibənin sona çatması çətin görünür. Bunun daha da dərinləşəcəyi ilə bağlı gözləntilər kifayət qədər böyükdür. Zelenskinin Vaşinqtona səfəri onu göstərir ki, ABŞ Ukraynaya hərbi yardımını artıracaq, ən əsası isə mahiyyətini dəyişir. Bu şərtlərdə müharibənin davam edəcəyi ssenariyə hazır olmaq faydalı olardı. Müharibənin davam etdiyi bir şəraitdə Türkiyenin mövqeyini gücləndirərək davam etdirməsi mümkündür. Hətta bu mövqe Türkiyeni diplomatik və geosiyasi baxımdan daha da gücləndirəcək. Türkiye enerji, Avropa təhlükəsizliyi və ərzaq təhlükəsizliyi kimi məsələlərdə fəal rolunu dərinləşdirə bilər. Müharibə istiqamətini dəyişərsə və ya dərinləşərsə, Türkiyenin hazırkı mövqeyini saxlamaq çətinləşə və Ankara-Brüssel-Vaşinqton xəttində gərgin proses yaşana bilər. 2023-cü ildə Ukrayna müharibəsi ilə bağlı danışacağımız ən kritik mövzu bəlkə də Qara dənizdir. Müharibədən sonra Qara dənizin daha çox ABŞ-ın əhatə dairəsində olduğu və bu nöqtədə Qara dəniz ölkələri ilə yeni bir anti-Rusiya prosesi qurmaq istədiyi məlum olur. Bu mənada “Genişləndirilmiş Qara Dəniz Layihəsi”nə diqqət yetirməkdə fayda var.

2023-cü ilin müsbət gündəmi baxımından Orta Şərqin normallaşma prosesinin ləngimədən davam edəcəyini proqnozlaşdırmaq olar. Region Ukrayna müharibəsindən sonra ölkələrinin öz mövqelərini dəyişdirdiyi bir prosesdən keçir. Normallaşma da bu atmosferdə baş verdi. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və İsraillə normallaşma prosesinin daha da möhkəmlənəcəyini söyləyə bilərik. Misirlə yavaş-yavaş irəliləyəcək, lakin sonda 2022-ci ildən fərqli bir prosesin yaşanacağı güclü ehtimaldır.

Suriya məsələsi sürprizlərə açıqdır. İlin sonunda Moskvada keçirilən üçlü sammit 11 ildən sonra atılan ən böyük addım oldu. Üçtərəfli mexanizmin 2023-cü ildə davamlı bir quruluş olaraq davam edəcəyi və məsələlərin addım-addım irəliləyəcəyi məlum olur. Terror qaçqınların geri qaytarılması və siyasi həllini gözləmək mövzusunda sürətli bir inkişaf gözləmək düzgün olmazdı, amma irəliləyişin olacağı aydındır. Prezident Ərdoğanla Əsəd arasında görüş olub-olmayacağı bilinməz, amma seçkilərdən əvvəl belə bir görüşün Moskva üzərindən baş tutması heç kəsi təəccübləndirməz. Mümkün nəticələri baxımından nəzər saldıqda; Rejimlə Suriya Milli Ordusu arasında hərbi gərginliyin azaldılması, PKK-nın aktiv şəkildə məhdudlaşdırılması, qaçqınların və İdlibin mərhələli şəkildə geri qaytarılması ilə bağlı müəyyən irəliləyişlər əldə edilə bilər. İranın prosesi alt-üst etmək və Dəməşqi Türkiyedən uzaq tutmaq cəhdlərinin müəyyən nəticələri ola bilər. Vaşinqtonun prosesə dəstək verəcəyi ehtimalı yoxdur. Bununla bağlı o qədər də nikbin olmamaq lazımdır. Amma hər şey qaydasında olsa və problemli mövzularda irəliləyiş olarsa, ilin ilk altı ayında daha vahid mənzərəni görə bilərik.

2023-cü ilin ilk altı ayında diqqətlə izlənilməli olan ən mühüm mövzulardan biri də Türkiye ilə Yunanıstan arasındakı gərginlikdir. Hər iki tərəfdə seçkilər var və Afina indiki təhrik siyasətindən əl çəkmir. Adaların silahlandırılması və 6 mildən 12 mile qədər uzadılması Türkiyeni Yunanıstana qarşı addım atmağa vadar edə, siyasi və hüquqi mübahisələr birdən yol qəzası ilə nəticələnə bilər. Əgər iş bu həddə çatsa və üçüncü tərəflər prosesdə sakitləşdirici rol oynaya bilməsə, Ankara-Afina gərginliyi daha da dərinləşə bilər.

2023-cü ildə xarici siyasət gündəmində çoxlu məsələlər var. Onların hamısını ayrı-ayrılıqda qeyd etmək mümkün deyil. Bununla belə, yeni ilin aktiv olacağını proqnozlaşdırmaq çətin deyil. 2023-cü il prezident seçkiləri Türkiye Cümhuriyyətinin ikinci əsrə qədəm qoyduğu dövrə təsadüf edir. Türkiyenin geosiyasi və təhlükəsizlik mühiti yüksək rəqabətli və məhdudlaşdırıcı olacaq və ikinci əsrdə Türkiyenin strateji istiqaməti ilə bağlı rəqabət aparan geosiyasi layihələr olacaq. 2023-cü il təkcə daxili siyasət baxımından deyil, həm də Türkiyenin regional və qlobal strateji istiqaməti baxımından ölkənin ikinci əsrinin başlanğıcı olacaq.