türkiye – gérmaniye munasiwetliri

türkiye awazi radiyosi: türkiye – gérmaniye otturisidiki munasiwetler yéqinqi yillarda barghanséri yirikliship ketken bolushigha qarimay, yéqindin buyanqi munasiwetlerde yaxshilinish signalliri otturigha chiqmaqta. bu munasiwet bilen, biz bu heptiki pirogrammimizda, türkiye – gérmaniye munasiwetliri heqqide toxtilip ötimiz.   

türkiyege nisbeten gérmaniye bilen bolghan munasiwetler yéqinqi birqanche yil ichide, yéqin tarixta héch körülüp baqmighan bir shekilde yirikliship ketti. burundin tartip hazirghiche ikki dölet otturisida dawamliship kelgen sürkilishler, pat - pat téximu ewjige chiqsimu, yéqinqi üch yildikige oxshash  uzaq mezgillik we sistémiliq sewiyege chüshüp qalmighanidi.

«‹ Der Spiegel › zhurnili» ning gérmaniye fédéral axbarat teshkilati (BND) ning 2009 – yildin buyan türkiyediki eng yuqiri derijilik rehberlerning téléfonlirini oghriliqche tingshighanliqini xewer qilishidin kéyin, ikki dölet otturisidiki munasiwetler yirikliship ketkenidi.

gérmaniye dairilirining 2016 – yili türkiye jumhuriyiti jumhur reisi rejep tayyip erdoghan heqqide haqaretlik shéir yazghan gérmaniyelik komédiye artisi jan böhsmérmanni sotlishi uyaqta tursun, eksiche, «erkinlik» nami astida uninggha sahib chiqishi, ochuq - ashkara haldiki bir kirizisning tunji signali boldi.

shuningdin kéyinki birqanche ay ichide gérmaniye fédéral mejliside atalmish ermeni qirghinchiliqini étirap qilish mezmun qilinghan qanun teklipining qobul qilinishidin kéyin, ikki dölet otturisidiki diplomatik munasiwetler éghir derijide ziyangha uchridi.

enqerening tégishlik jawab qayturush üchün shu heptilerde gérmaniye dölet mudapie ministirining «injirlik herbiy bazisi» ni ziyaret qilish telipini ret qilishi, xelqara taratqularda zor ghulghula qozghighan bir özgirish boldi.

gerche gérmaniye hökümiti fédéral mejlisning qararining küchke ige emeslikini bildürgen bolsimu, lékin, kirizis téximu murekkepleshken halda dawamlashti.

gérmaniye chüshiniksiz bir shekilde türkiyening p k k we fethullahchi térrorluq teshkilatigha qarshi kürishide enqerege ziyan yetküzidighan qedemlerni tashlidi, mezkur térrorluq teshkilatliri mensuplirini baghrigha bésip, türkiyening ularni qayturup bérish we sotlash teleplirini ret qildi.

türkiyening bu térrorluq teshkilatlirigha qarshi kürishige bashtin tartipla selbiy pozitsiye tutup kéliwatqan bérlinning türkiyege qarshi paaliyetlirini yoshurmasliqimu diqqet qozghayti.

bu mezgilde bérlin türkiyede yüz bergen 2016 – yilqi 15 – iyul herbiy isyan urunushini eyibleshte intayin selbiy pozitsiye tutti. herbiy isyan urunushigha qatnashqan kishilerni sewebsiz halda türkiyege qayturup bermey, baghrigha basti. bu ehwal, «bérlin hökümitining adalet we tereqqiyat partiyesi hökümitige qarshi pozitsiyesi qandaq bolushidin qetiynezer yaman niyetlik  küreshke aylandi» dégendek qarashni otturigha chiqardi.

derweqe, herbiy isyan urunushidin  kéyinla gérmaniyedin panahliq tiligen we gérmaniyede turushigha ruxset qilinghan türkiye tashqi ishlar ministirliqi we türkiye armiyesi mensuplirining sani 900 gha yéqinlashqan bolushigha qarimay, türkiyege qayturmighanliqi hemmige ayan, elwette.

türkiyening muhim bixeterlik mesilisi bolghan térrorchini enqere qayturup bergen bolushigha qarimay, gérmaniye edliye dairiliri siyasiy yollarni tallap, türkiyening öktichilerge bésim ishlitidighanliqini hemde bu meqsette xelqara saqchi teshkilatini yaman niyet bilen ishlitishni dawamlashturuwatqanliqini ilgiri sürmekte.

gérmaniyening 2016 – yili iyul éyida türkiye jumhuriyiti jumhur reisi rejep tayyip erdoghanning gérmaniyediki türklerge télékonférans wasitisi arqiliq xitab qilish telipini ret qilishi, ikki dölet munasiwetliridiki sürkilishning mahiyitini yene bir qétim ispatlap berdi.

gérmaniye dairiliri türkiyening térrorizmgha qarshi  kürishide kishilik hoquqqa cheklimg qoyuwatqanliqini hemde démokratik pirinsiplargha yéterlik derijide ehmiyet bermeywatqanliqini ilgiri sürmekte. gerche gérmaniye ene shundaq delil – ispatsiz dewalarni otturigha qoyuwatqan bolushigha qarimay, gérmaniyede yashawatqan türkler duch kéliwatqan iriqchiliq, ayrimchiliq qilmishlirigha qaita gérmaniye dölitining tedbir qollanmasliqi, jamaet xewpsizliki we edliye dairilirining bundaq qilmishlarni tekshürmeslikining yoshurulushi, ne gérmaniye taratqulirida, ne xelqara metbuatlarda yéterlik derijide «antidémokratik qilmishlar» teriqiside tilgha élinmaywatidu.

bolupmu türkiye puqralirining qetl qilinish qilmishlirini bir terep qilish meqsitide ishqa kirishtürülgen we yéqinda axirlashqan gérmaniyediki yéngi natsist teshkilatigha munasiwetlik irqchiliq dawasi bolsa, bashtin – axir qanungha xilap qararlargha sehne boldi. onlarche türk öltürülgen jinayetler we qetliamlar gérmaniye döliti ichidiki yéngi natsist guruppilarning qollishigha érishken bir basquchta, birqanche töwen derijilik memurdin bashqa héchkimge jaza bérilmidi we mexpi teshkilat pash qilinmidi. shunga bu ehwal, «bérlin hökümiti mezkur gumandarlarni qoghdawatidu» teriqisidiki dewalarning rastliqini küchlendürmekte.

mana mushundaq sürkilishlik siyasetke xatime bérilishide muhim rol oynighan özgirish, her ikki dölet amérika qoshma ishtatliri bilen duch kelgen mesililer boldi.

amérika qoshma ishtatliri pirézidénti donald trampning gérmaniye we türkiyege qarita iqtisadiy we bixeterlikni nishan qilidighan selbiy pozitsiyesi we bu dairide tashlawatqan qedemliri, enqere bilen bérlinning yéqinlishishigha wesile boldi. bolupmu türkiyede bashlanghan  péréwot nisbitidiki dawalghushlarning, yawropa miqyasidiki bankichikiliq sahesige zenjirsiman tesir körsitish éhtimalliqi, gérmaniyening türkiyege qarita ijabiy qedemlerni tashlishigha seweb boldi.

bu özgirishler her ikkisi shimaliy atlantik ehdi teshkilatining ezasi bolghan, shundaqla amérika qoshma ishtatlirining burunqi ittipaqdashliri bolghan  türkiye bilen gérmaniye üstide qayta oyliniwatqan bir mezgilde, téximu yéqin bir muhit astida yéqinlishish zémini yaritish éhtiyajini otturigha chiqardi.

buning axirqi misali bolsa, gérmaniye maliye ministiri olaf siholzning firansiye maliye ministiri bilen yéqinda türkiyege qilghan ziyaritide körüldi. uchrishishlarda, özara soda munasiwetlirini tereqqiy qildurush,  péréwot nisbitidiki dawalghushlar jeryanida gérmaniyening türkiyening iqtisadiy muqimliqini qoghdashqa qarita pozitsiyesini yéngilishi boldi.

buninggha oxshap kétidighan yene bir özgirish bolsa, yéqinda türkiye jumhuriyiti jumhur reislik sariyi bayanatchisi ibrahim qalinning sahibxaniliqida gérmaniye, firansiye we rusiye wekilliri ishtirak qilghan «idlibning kélechiki» ge munasiwetlik yighinda otturigha chiqti. idlibqa qarita élip bérilghusi bir herbiy heriket, otturigha chiqqusi köchmenlik dolquni sewebidin, gérmaniyeni teshwishke séliwatqan muhim tashqi siyaset mesililiri qataridin orun alidu.

türkiye yawropadiki qedinas ittipaqdashliridin biri bolghan gérmaniye bilen siyasiy, iqtisadiy, herbiy we insany tereplirini öz ichige alidighan köp yönilishlik munasiwetlerge ige bolup, bu munasiwetler köpligen chégridash döletlerge qarighanda téximu qoyuqtur.

özara aliy derijilik rehberler ziyaretliridin sirt yene, téxnikiliq sewiyelerdiki munasiwetlermu eneniwi shekilde sistémiliq halda dawamlashmaqta. ikki dölet otturisidiki munasiwetlerning zenjirsiman we köp yönilishlik bolushi, hem pursetlerni, hem bezi sinaqlarni birlikte élip kelmekte.

saqliniwatqan mesililerning hel qilinishi we munasiwetlerning normallishishi üchün diyalog qanallirini ochuq tutushqa nahayiti zor ehmiyet bérilishi kérek. yéqinqi künlerde ortaq xirisqa taqabil turush qarashlirining ikki dölet otturisidiki munasiwetlerni janlandurushi, türkiye teripidin yawropa ittipaqigha ezaliq basquchi heqqide qaytidin oylinish signallirining bérilishige yol achti.

tashqi siyasettiki barghanséri zoriyiwatqan xirislar, bérlinning türkiyege qarita téximu diqqetlik halda siyaset yürgüzishini teqezza qilmaqta.