Ğabdelbari Battal Taymas

Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 06

21.03.2018 ~ 12.05.2024

934762

►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 06

Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim Ğabdelbari Battal Taymas xaqında qısqaça küzätü

Törkiyädä möhacirlektä yäşäp berʹyulı ike xalıqqa - tatar häm törek millätenä xezmät itkän millättäşlärebezdän tağın berse – 20nçe yöz başında tatar xalqınıñ yañaça mäğarifen, mädäniyäten üsterüdä, anıñ waqıtlı matbuğatın barlıqqa kiterüdä häm şuşı üzgärtep qorularda şaqtıy zur rolʹ uynağan häm üzeneñ tarixi xezmätläre belän inde tanılu alğan tarixçı ğalim, ütken qalämle jurnalist, cämäğatʹ êşleklese Ğabdelbari Battal Taymas.

Ğabdelbari Ğabdulla ulı Säetbattalov 8nçe dekabrʹneñ 1880nçe yılında İske Qazan xanlığınıñ bügenge Samara gubernası Bozawlık öyäze Yaña Aqtay awılında krestʹyan ğailäsendä bişençe bala bulıp dönyağa kilä. Ul başta üz awıllarında, annan soñ Orenburgnıñ Karvansaray häm Qarğalı mädräsälärendä uqıy. Berazdan ul Troiŝkinıñ "Räsüliyä" mädräsäsendä uqu teläge belän şunda kitmäkçe bula, ämma aqça taba almaw säbäple qazaqʹ dalalarına kitep balalar uqıta, beraz aqça tuplağaç, aşqınıp Troiŝkiğa kitä. Troiŝkinıñ "Räsüliyä" mädräsäsendä ul ğaräp telen nıqlap öyränä, täfsir, xädis uqıy. Ätise quşqan iseme Ğabdullanı ul biredä Ğabdelbariğa alıştıra.

"Räsüliyä"dä uqığanda Ğ.Battal Misırğa uqırğa kitü turında xıyallana, ämma ul üz xıyalına ireşä almıyça qala, çönki 1904nçe yılda Rus-Yapon suğışı başlana häm ul ğaskärgä çaqırıla. Şulay da ul berazdan, uqıtuçısı Zäynulla xäzrätneñ fatixasın alıp, yalğan dokument belän Misırğa dip yulğa çığa, läkin Qırımda anı pasportqa alıştıra almıy. Ul täwäkälläp, 3-4 altın tänkägä törek pasportı yünätep, İstanbulğa kitä. Tik pasport yalğan bulıp çığa häm Ğ.Battalnı törmägä yabıp quyalar, ä berniçä könnän soñ anı İskeşähärgä cibärälär häm annan Aleksandriyagä (İskändäriyägä) kitärgä mömkinlek birälär. Läkin Qahirädä anı inde yäşe çıqqan dip universitetqa uqırğa almıylar. Biredä ul yuğarı kurslarğa yöri, bik tırışıp ğaräp telen öyränä, tarixi äsärlär uqıy. Berazdan Ğ.Battal “Älcädidä” gazetında êşli başlıy, şulay uq başqa gazetlarda da yazışa.

“Waqıt” gazetında, “Şura” jurnallarında da êşli. Berazdan Taymas Troiŝkiga küçä, anda "şäxsi mäktäp"tä tarix häm ädäbiyat uqıta.

Bu çorda aña zur tanılu kitergän "Törek-tatar tarixı" digän xezmäten yaza. Biredä ul bulaçaq xatını Ğazizä belän tanışa häm alar 1913nçe yılda öyläneşep Qazanğa qaytalar. Qazanğa qaytıp töşü belän "Yoldız" gazetına cawaplı särkätip bulıp êşkä urnaşa. Üzeneñ "Törek-tatar tarixı" xezmäten bastırıp çığaru niyäte belän Qazanğa qaytqan Ğ.Battalnıñ älege xezmäte şul uq yılnı näşer itelä.

Ğ.Battal fevralʹ inqilabınnan (inqıylabınnan) soñ näşriyattan ayırıla.

1920 nçe yılda Törkiyägä kitärgä tırışıp qarıy, läkin telägen tormışqa aşıra almıy. Nihayatʹ, ul 1921nçe yılnıñ sentyabrendä Musa Bigi yärdäme belän Finlyandiyagä kitä ala häm 1925nçe yılga qadär Finlyandiyadä yäşi. Mäktäptä uqıta, franŝuz, fin tellären öyränä. Finlyandiyadä yäşägändä ul İstanbulda Ämin Räsülzade çığarğan jurnallarğa milli mäsʹälälärgä bağışlanğan mäqalälären cibärep tora. Biredä ul üzeneñ "Qazan törekläre" digän xezmäten yaza häm Törkiyägä küçep kilgäç tä bu xezmäten bastırıp çığara ala.

Ğabdelbari Battal 1925nçe yılda inde bik küp tatar möhacirlärenä sıyınu birgän Törkiyägä bötenläygä kitä häm İstanbulda urnaşa. Ul Türkiyät institutında tärcemäçe bulıp êşli başlıy. 1927nçe yılda anı Änkarağa matbuğat mödirlegenä urısçadan tärcemäçe itep çaqıralar häm ul anda layıqlı yalğa (pensiyagä) çıqqançı êşli. Biredä ul urıs waqıtlı matbuğatın tärcemä itü belän berrättän tel häm tarixqa qağılışlı xezmätlär yazu belän dä häm nigezdä ğaräp telennän tärcemä itü belän dä şöğillänä (şöğılʹlänä), şul uq waqıtta jurnalistlıq êşen dä däwam itä, yağʹni “Waqıt” gazetına,”Törek yurdu” jurnalına mäqalälär yaza. Battal Taymas jurnalistlıq êşçänlege öçen Törek tele cämğiyätenä äğʹza itep qabul itelä.

Ğabdelbari Battal, 20 yılğa yaqın matbuğat mödirlegendä êşläp 1947nçe yılda layıqlı yalğa çıqqaç, 1953nçe yılda İstanbulğa küçä häm gomereneñ soñğı könenä qadär şunda yäşi. 1969nçı yılnıñ 25nçe aprelʹ könneİstanbulda wafat bula.

Törkiyädä ul distägä yaqın tarixi xezmät yaza häm alarnıñ kübese dä tatar xalqı tarixına häm şul xalıqtan çıqqan xislärgä bağışlanğan. Battal Taymas gomere buyına üz xalqına, tatar-törek millätenä xezmät itä.

Kädriyä Mäyvacı

Ğabdelbari Battal Taymas (latin) / Kiril variantı tübändäge sıltamada: