Sadri Maqsudi Arsal
Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 02
►Töreklär häm tatarlar: urtaq qimmätlär (qıymmätlär) 02
Törkiyä däwläte tözeleşenä, fän üseşenä tirän êz qaldırğan tatar zıyalılarınnan ğalim häm däwlät êşleklese Sadri Maqsudi Arsal turında qısqaça küzätü
Törki-tatar dönyasınıñ möhim şäxese, Törkiyäneñ häm İdel-Ural yaqları belän Tatarstannıñ tanılğan däwlät êşleklese häm ğalime Sadri Maqsudi Arsal istälegenä...
Tatarlar belän töreklärne berläştergän qimmätlär (qıymmätlär) bixisap häm bu ruxi, milli tormışta da, tarixta da çağıla. Monıñ öçen Yosıf Aqçura, Sadri Maqsudi kebek tatarnıñ kürenekle cämäğatʹ häm säyäsät êşlekleläreneñ Törkiyä üseşe öçen can atıp yörülären genä iskä töşerü dä citäder.
Sadretdin Nizametdin ulı Maqsudov (Sadri Maqsudi Arsal, 1878-1957) - Rusiyä häm soñraq Törkiyä säyäsätçese, İdel-Ural Millät Mäclesen oıyştırunı citäkläwçe, äydäp baruçı bula.
Qazan gubernasınıñ Qazan uyezdı Taşsu awılında (xäzerge Tatarstannıñ Biyektaw rayonı) 1878nçe yılnıñ 23 iyülendä dönyağa kilä. 1888nçe yıldan başlap Qazanda urnaşqan Apanayev mädräsäsendä uqıy. Ätiläre 1894nçe yılda wafat bulğannan soñ Qazanğa qaytalar. 1901nçe yılğa qadär Sadri urıs uqıtuçılar mäktäbendä uqıy. Gasprinskiy kiñäşe belän Parijğa uqırğa kitä, 1901nçe-1906nçı yıllarda Parij universitetınıñ yuridik bülegendä uqıy, xoquq fännäre kandidatı isemen ala.
1906nçı yılda Qazanğa qaytıp säyäsi êşçänlegen başlıy, ‘’İttifaq äl-Möslimin’’ firkasenä quşıla, tatarlarnıñ häm başqa möselman xalıqlarınıñ xoqupların yaqlaw êşenä kereşep kitä. Qazan gubernasınnan Konstituŝiyon demokratik firka wäkile bularaq ikençe häm öçençe Däwlät Dumaları xalıq ışanıçlısı (deputatı) bulıp saylana.
Waqıtlıça Parijda yäşägän arada Maqsudi Sorbonna universitetında törki xalıqlar tarixın uqıta başlıy. Ämma 1924nçe yılda Törkiyägä lekśiyä uqırğa kilgäç, Maqsudinıñ tormışına zur üzgäreş kertkän waqiğa (waqıyğa) bula. 1925nçe yılda ul çaqtağı Törkiyä İlbaşı Mostafa Kemal Atatörek anı Törkiyägä küçenep kilergä çaqıra. Törkiyädä Maqsudi küpʹyaqlı fiker iyäse, xoquq, tarix, fälsäfä, lingvistika häm sośiologiya ölkälärendä êşläwçe ğalim yaña barlıqqa kilüçe Törkiyä Cömhüriyäte tözeleşenä bik zur häm möhim öleş kertä. Ul üz ideyälären kitapları, ğilmi (ğıylʹmi) xezmätläre, gazet-jurnallarda basılğan mäqaläläre, universitettağı lekśiyäläre häm parlamenttağı çığışları belän tarata.
Parijda xoquq belgeçlegenä uqığan Maqsudi 1925nçe yılda açılğan Änkara xoquq mäktäbenä nigez saluçılarnıñ berse bula. Anıñ “Xoquqnıñ ğomumi qağidäläre (qağıydäläre)” (1937), “Xoquq tarixı däresläre” (1938), “Ğomumi xoquq tarixı” (1941), “Xoquq fälsäfäse tarixı” (1946) häm “Törek tarixı wä xoquq” (1947) isemle xezmätläre Törkiyädä xoquq belemen uqıtuğa bik zur öleş kertä. Ämma anıñ xoquq belemenä kertkän iñ möhim êşe universitetta “Törek xoquqı tarixı” digän däreslärne başlaw bula. Bu däreslär xäzer Törkiyädä xoquq bülekläreneñ standart däreslärenä äwerelde. Ä bu däreslärneñ nigezen näqʹ menä Sadri Maqsudi buldırğan häm dönyada berençe bularaq ul lekśiyälärne üze alıp barğan.
Törkiyädä Arsal digän tağın ber familiya alğan Sadri Maqsudinıñ Törkiyädäge ikençe karyerası (karʹerası) - yaña nigez salınıp kilüçe respublikanı tözüdä Däwlät başlığı Mostafa Kemal Atatörek belän tıgız xezmättäşlektä êşläw bula. Ul biredä törek telen reformalawda da qatnaşa, parlament äğʹzası dä bula.
Atatörek Sadri Maqsudi belän êş turında söyläşer öçen anı yış qına öyenä kiçke aşqa çaqıra torğan bula. Sadri Maqsudi Törkiyä parlamentına öç märtäbä – 1931nçe, 1935nçe häm 1950nçe yıllarda saylana, 1939nçı-1950nçe yıllar arasında häm 1954nçe yıldan soñ üzen tulısınça fänni êşçänlekkä bağışlıy.
Sadri Maqsudi Törek telen öyränü cämğıyäten häm Törkiyä tarixın öyränü cämğıyäten oyıştıruda xälitkeç rolʹ uynıy. Şul çornıñ räsmi tarixın çağıldırğan “Törkiyä tarixı yazmaları” (1930) isemle kitapnıñ zur öleşen ul yaza.
Maqsudi şulay uq tel reformasına da zur öleş kertä. Anıñ tel turındağı mäqaläläre “Törek tele öçen” (1930) dip atalğan ayırım tomga tuplanıp basıla. Tel reformasında xälitkeç borılış yasağan bu kitapnıñ kereş öleşen Atatörek üze yaza.
Sadri Maqsudi Arsal 1957nçe yılnıñ 20 fevralendä 78 yäşendä İstanbulda dönya quya häm İstanbulnıñ Zincirliquyu ziratına cirlänä.
2016nçı yılnıñ 8nçe dekabr’ könne Tatarstan başqalası Qazanda da tatar-törek ğalime häm däwlät êşleklese Sadri Maqsudiğa häykäl açıldı. Häykäl açılışında Tatarstan İlbaşı Röstäm Miñnexanov häm Törkiyä Premyer (Premʹer)-ministrı Binali Yıldırım qatnaştı. “Bez kürenekle keşegä - tatar häm törek êşleklese Sadri Maqsudiğa häykäl açabız. Ul danlı tormış yulı uzğan’’, - dide üz çığışında Röstäm Miñnehanov. Tatarstan Däwlät başlığı Törkiyä xalqına Sadri Maqsudinı iskä aluları öçen räxmäten citkerde häm yaña häykälneñ tatar-törek duslığınıñ çağılışı buluına ışanıçın belderde.
Törkiyä Cömhüriyäte premyer(premʹer)-ministrı Binali Yıldırım da Tatarstan häm Törkiyäne êlekkege duslıq cepläre bäyläwen bilgeläp uzdı. “Bu häykäl barlıq kürenekle tatar êşleklelärenä ixtiram bilgese. Sadri Maqsudinıñ häykäle tatar-törek xalqınıñ igelekle êşläreneñ simvolı bulıp torır’, - dip bilgeläp ütte Binali Yıldırım.
Kädriyä Mäyvacı
Sadri Maqsudi Arsal (latin) / / Kiril variantı tübändäge sıltamada:
Çığanaqlar:
Tatar matbuğatı. Qazan Utları jurnalı (08.12.2016).
2) Azatlıq radiyosı. Azatlıqta vikipediya. Sadri Maqsudi. 07.12.2016.
3)’’İdel-yort’’jurnalı-yañalıqlar. Avtor: Ênce Basıyrova.
