Tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay häm törek ädäbiyatı
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 33/19
Bügenge yazmabıznı, Törkiyäneñ İstanbul universitetı ğalime Xösäyen Bargan xezmätlärenä tayanıp äzerlädek.
Böyek tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay -1905nçe yılda iğ’lan itelgän matbuğat irege näticäsendä formalaşqan yaña tatar ädäbyatınıñ tawışın “Peçän bazarı”nnan başlap, Urta Aziyä häm İstanbulğa qadär işetterä alğan berençe tatar şağıyre. Urta Aziyäneñ törle cirlärenä barıp ireşkän tatar matbuğatı häm tatar möğallimnäre yärdämendä Ğabdulla Tuqay tatar xalqınıñ “milli şağıyre” bularaq tanılu ala. Fuat Köprülüneñ Ğabdulla Tuqay wafatına nisbätle yazılğan kiñ häm ätraflı mäqalä-nekrologı “Törek yortı” jurnalında basılıp çıqqaç, şağıyr’neñ icatı İstanbulnıñ kiñ cämäğat’çelegenä dä barıp ireşä. Cänap Şihabetdin süzlärenä qarağanda, ul waqıtlarda könbatış ädäbiyatına yöz totqan törek ädipläreneñ tatar şağıyr’lären belmäwe mömkin tügel.
Ğabdulla Tuqay Säğıyt’ Sünçäläygä yazğan xatında 1911nçe yılnıñ cäy ayında ber-ike atnağa bulsa da,İstanbulğa baru teläge turında belderä.Bu çorda tatar zıyalıları häm ädipläre arasında İstanbulğa yulı töşmägän keşe bulmağandır. Barı tik Ğabdulla Tuqaynıñ ğına teläge tormışqa aşmıy qala.
İstanbulğa bara almasa da, anı gel küzätep yäşägän Ğabdulla Tuqay şähärneñ säyäsi atmosferasın şiğır’lärendä çağıldırğan. Şunıñ belän bergä, Ğabdulla Tuqay Qazanda yäşägän waqıtta duslarınıñ kitapxanälärendä Yañarış çorı törek ädäbiyatı äsärläre belän härdaim tanışıp barğan.
Ğabdulla Tuqaynıñ 1913nçe yılda wafatına nisbätle anıñ tormışı häm şiğ’riyätenä bağışlap yazılğan mäqaläsennän Mäxmüt Fuat Köprülü bu turıda tübändäge bäyälämäsen birä: ”Tön’yaq törkiläre ädäbiyatında äle dä nazım tübän däräcädäder. Min, mäsälän, Tuqayıvnı uqığanda, garmoniyä metrikası, tel metrikası nigezendä üzemne Aşiq’ Paşanıñ “Mäğ’rifätnämäsen” uqığanday xis ittem. Bu üzençälek sänğati garmoniyäne buldıruda ğayät’ däräcädä möhimder.”
Ayırım alğanda, Yazıcıoğlu Mäxmät Çäläbineñ 15nçe ğasırğa qarağan “Möxämmädiyä” äsäre Ğabdulla Tuqay icatında strofalar arasında bäyläneş tudıruçı “zatlı tekst” bularaq qullanıla. Forma häm tel yağınnan “Möxämmädiyä”gä iyärep yazılğan äsärläre, ber yaqtan, anıñ otışlı yağı, ikençe yaqtan isä-uñışsızlığıdır.
Ğabdulla Tuqay säxralarda yörgändä härwaqıt “Möxämmädiyä”ne köyläp, mädräsädä berdänber muzıka qoralı sanalğan qubızda uynıy torğan bulğan.
1902-1903nçe yıllarda mädräsägä Törkiyädän Ğabdelwäli Ämrulla isemle yeget kilä. ”Törek Wäli” quşamatlı bu yeget mädräsädä ber yıl tiräse yäşi. Şiğır’lär dä yazğan Ğabdelwäli belän Ğabdulla Tuqay mädräsädä yaqın duslarğa äwerelälär. Çönki Ğabdulla Tuqay törekçä belgän häm küp kenä närsälärdä alar urtaq fikerdä torğannar.Cayı çıqqanda Ğabdulla Ğabdelwäligä quşılıp törek cırları da cırlağan.Ğabdulla Tuqaynıñ törek telen yaxşı belüenä, ”Möxämmädiyä”ne yış uquı belän bergä, Qırımda çıqqan “Tärceman”, Misırda çığıp kilgän “Törek” häm Tiflista çıqqan “Şärqıy Rus” gazetları belän tanışıp baruı da yärdäm itkänder. Monnan tış, cäy könnärendä Ğabdulla Tuqay, başqa şäkertlär kebek qazaq’ dalalarına mulla bulıp çıqmıyça, İstanbulda uqıp, yalğa qaytqan yäş’lär belän aralaşqan. Törek yegete Ğabdelwäli dä şularnıñ berse bula.
Ğabdulla Tuqay şiğır’lären yattan uqığan törek ädipläre arasında Zıya Paşa, Ğabdelxaq Xämid, Ğabdulla Cäüdät, Recaizadä Mäxmüt Äkräm, Täüfiq’ Fikrät häm Nämıq Kämalnı atap ütärgä mömkin.
Ğabdulla Tuqay törek ädäbiyatı belän, nigezdä, Mäxmät Cälal häm Recaizadä Mäxmüt Äkrämneñ “Talimi ädäbiyat” isemle xezmätennän ädäbiyat turında bay mäğ’lümat kiterelgän, üz êçenä küp kenä törek şağıyr’läreneñ, şul isäptän Möğallim Xaci häm Räcaizadä Mäxmüt Äkrämneñ äsärlären häm Xalit Zıya Uşaqlıgilneñ näserlären alğan “Ğosmanlı ädäbiyatı ürnäkläre” antologiyäse aşa tanışa.
Ğabdulla Tuqay rus häm törek ädipläreneñ äsärläre belän yaqınnan tanış buluına qaramastan, anıñ şiğ’riyäteneñ köçe Urta Aziyä dalalarınnan İstanbulğa qadärge kiñ alanda yaña tatar ädäbiyatınıñ barlığın,anıñ täêsir itü köçen kiñ qatlam uquçığa citkerä. Şul räweşle İdel-Ural buyındağı tatar ädäbiyatı şundıy kiñ alanda tanılu ala.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Äydi Täüfiq’.Qardäşlär qoçağında.Qazan.Awaz,2000
2)Bäkir Käbir.İstanbul xatiräläre.//Waqıt.1913.14.06.N1224
3)Ğaynetdin Mäsğud.Balkan suğışı häm tatar ädäbiyatı.//Zaman-Tatarstan.1997.17.04.B.8
4)Tatar ädäbiyatı tarixı.3tom.Qazan:Tat.kit.näşr.,1986.
5)Tuqay turında zamandaşları.Qazan:Tat.kit.näşr.,1960
6)Xösäyen Bargan.”Tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay häm törek ädäbiytı”.
YDK 821.512.145:821.512.161
