Ali Aqış
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 01/19
Millätpärwär aqsaqal, jurnalist, Bötendönya tatar ligasınıñ berençe qoruçı başlığı Ali Aqış turında qısqaça küzätü
Ğali Aqış - xalqıbıznıñ il ağası,
Däwam itep anıñ yulın bez barası.
Ul ğali dä, ul ğalim dä - olpat keşe,
Mäñge sünmäs, mäñge ülmäs anıñ êşe. (Şakirova R.S.)
Tatar häm törek xalqınıñ tanılğan jurnalistı,kürenekle cämäğat’ häm säyäsät êşleklese, yazuçı, Bötendönya tatar ligasınıñ maqtawlı räise, Ğayaz İsxaqıynıñ êşen däwam ittergän waris Ğali Aqış 1918nçe yılnıñ 14nçe ğıynwarında Tön’yaq Mançjuriyäneñ Xaylar şähärendä tatar möhäcirläre Latıyfa häm Xisametdin ğailäsendä dönyağa kilä. Ata-babaları Penza gubernası Tatar Yünälese awılınnan bulalar.
Ğali Aqış 1924-1929nçı yıllarda Xaylarda tatar başlanğıç mäktäbendä belem ala.Anı tämamlağaç Xaylardağı rus gimnaziyäsendä uquın däwam itä. Gimnaziyäne tämamlağannan soñ 1936nçı yılda Yıraq Könçığıştağı tatar milli mädäni oyışması yärdäme belän Misırdağı Äl-Äzhär universitetına cibärelä.
Ğ.İsxaqıynıñ çığışlarınnan dulqınlanğan yäşüsmer Ğali,1938nçe yılda,Ğ.İsxaqıynı yaqınnan kürep tanışu maqsatı belän Varşavada yäşi başlıy.Anda çaqta “Prometey ligası” êşçänlegendä aktiv qatnaşa.
1940nçı yılda Aqış Törkiyägä küçenä. İstanbulda yuğarı belem alıp jurnalistlıq häm cämäğat’ êşçänlege yulında üzeneñ kar’erasın başlıy.
1966-1983nçe yıllarda Ğali Aqış Germaniyäneñ Myünxin şähärendä “Azatlıq” radiyosınıñ tatar-başkort redakŝiyäsendä tärcemäçe-diktor bulıp êşli.
Ğali Aqış - dönyağa tanılğan säyäsätçe, ”sovetolog”, jurnalist. Ğayaz İsxaqıy belän yaqınnan tanış bulğan häm anıñ êşen turıdan-turı däwam itüçe. Tatar milläten cir şarına tanıtu maqsatında bik küp rus, tatar, törek tellärendä yazılğan berniçä kitap häm 60lap mäqalä avtorı bulğan Aqış törle kongresslar häm simpoziyumnarda çığış yasağan. Anıñ iseme sovet zamanında gel tänqıytdi yaqtan ğına iskä alındı. Ğali Aqışnıñ arxivı Qazanğa qaytarıldı. Matbuğatta Ğ.Aqışnıñ xätsez yazmaları dönya kürde. Şular arasında Ğ.İsxaqıyğa bağışlanğan mäqaläse, ”İsemdä qalğannar” memuar-istälege tatar ädäbiyatı häm ictimağıy fikere öçen zur ähämiyätkä iyä.İsxaqıynı avtor İdel-Ural milli azatlıq xäräkäteneñ böyek yulbaşçısı bularaq taswirlıy.Anıñ memuarı dürt bülektän ğıybärät. Bu xezmätendä Ğ.Aqış üzeneñ häm başqa millättäşläreneñ möhacirlek yazmışın taswirlıy.Şulay uq avtor Ğ.İsxaqıy,Minhac kebek köräşçelär turında belgän mäğ’lümatların,”Azatlıq” radiosınıñ açılu häm anda êşläw waqıyğaların bäyan itä,dip yaza üzeneñ xezmätendä İlsur Mansurov.
1985nçe yılda Ğ.Aqışnıñ “İdel-Ural öçen bäysezlek köräşe” digän kitabı dön’ya kürä.Şuşı uq çorda Ğ.Aqış dön’ya tatar ligasınıñ kürenekle prezidentı itep saylana.1990nçı yılda da Ğ.Aqış berençe tapqır Tatarstannıñ başqalası Qazanda qunaq bula.
1997nçe yılğa qadär Bötendön’ya tatar ligasınıñ prezidentı Aqış Tuqay icatın çit illärdä tanıtu,ayıruça qardäş törek xalqına tanıtuda zur köç kuya.
Ğali Aqış ğomereneñ soñğı yıllarında Törkiyädä yäşi,2011yılnıñ 11nçe iyülendä Anqara şähärendä wafat bula.Cebeci ziratında cirlänä.
“Anıñ êşçänlege häm tormış yulı millätebezneñ häm tatar möhäcirläre tarixınıñ üzençälekle säxifäse bulıp tora.Tatar xalqınıñ ruxi azatlığın,mädäni üseşe öçen törle köçlärneñ berläşüen,millätpärwälärneñ möstäqıyllekkä omtıluçı,yaqlauçı Ğ.Aqışnıñ iseme Yar Çallı liŝeylarınıñ bersenä birelä”-dip yaza üzeneñ mäqaläsendä Rimzil Wäliyev.
Ğali Aqışqa 100 yıl tulu mönäsäbäte belän Tatarstanda da,Törkiyädä dä iskä alu çaraları ütkärelde,dip belderelä tatar-inform xäbärlärenä kürä.
Küñellärdä sin yäşiseñ,Ğali Aqış!
Şuña kürä milläteñ dä sineñ tırış.
Yäş buınğa,yäş köçlärgä ürnäk şäxes,
Küñellärdä mäñge sünmäs sineñ balqış!
(Şakirova R.C.)
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)tatar-congress.org>yanalyklar>milletpe…
“Millätpärwär Ğ.Aqışnıñ tuuına 100 yıl.”.R.Wäliyev.14.01.2018.
2)İ.Mansurov.Tatar möhäciriyäte.Stärletamaq.2003.
3)V.Utoçkina.Ali Aqış.Biografiya.
www.peoples.ru>state>journalst>ali_...
4)Şakirova R.S.Ğali Aqış şiğıre.Ğali Aqışnıñ 100 yıllıq yubilee.(Şiğ’ri dulqınnarda).11.01.2018.
