Cömhüriyät galereyası 06

Unsigezençe ğasırdan başlap Ğosmanlı cämğıyäte häm däwlätendä barlıqqa kilgän fikri üzgäreşlär tiz arada sänğätkä dä yoğıntı yasıy. Qayçak ul yaxşı nätijälär birä, qaywaqıt – naçar. Läkin niçek kenä bulmasın, bu – törek sänğätendä yaña däwerneñ başı.
Alege üzgäreş, berençe çiratta, Törkiyädä sänğätneñ törle tarmaqlarına uñay qaraş barlıqqa kiterä. Moñarçı tanılu almağan, üz itelmägän formalar zur tizlek belän ilgä ütep kerä başlıy. Räsem, sınçılıq, Könbatış klassik muzıkası kebek ölkälärdä äsärlär icat itelä.
Traditsiyälärdän çitläşep, Könbatışqa yaqınaya başlağan bu çornıñ tiskäre yağı – elekkedän kilüçe sänğät törläreneñ yuğalu adlında qaluwı. Çınnan da, qayberläre yaña bazar şartlarına yaraqlaşa almas häm jämğıyät taläplärenä jawap birä almas xälgä kilä, monıñ qotılğısız nätijäse – populyarlıqnı yugaltu. 

Älege üzgäreştän Törek plastik sänğätläre dä zıyän kürä. Moña qadär miniatyura, kalligrafiya belän mäşğul icatçılar räsem, häykäl törlärenä iğtibar arttıra. Tabiğat häm keşene alğı planğa quyalar. Uzğan atnadağı çığarılışta äytep ütelgänçä, borınğı törek sänğätendä dä üzäktä şular bula. Läkin soñraq dini qagıydälär tä’sirendä keşe häm xaywannarnı niçek bar şulay sürätläw tıyılğan.Ämma sänğätçe yulın taba – çınbarlıqnı maturlap, küpertterep kürsätä. Bu bigräk tä Ğosmanlı – Törek stilendäge qaber taşlarında sizelä. Andağı figurativ törlelekkä tikşerüçelär äle bügen dä xäyran qala. Törek sınlı sänğäteneñ başlanğıçı Urta Aziya dalalarına barıp totaşuwın uzğan çığarılışta äytkän idek inde. Modern sınçılıqqa qadär qaber taşı - soñğı möhim tuqtalış bula.
İslam qağıydälären yalğış añlatu näticäsendä urnaşqan taswiyr tıyuları Törek sınlı sänğäten ozaq waqıtlı torğınlıq çorına kiterä. Läkin icatçılar eşlären däwam itü öçen yünäleş taba. Siyınu urını – arxitektura. Bu ozın waqıt aralığında Anadoluda sınlı sänğät tulısınça yuqqa çıqmağan. Monıñ öçen törek xalqı arxitektur qorılmalarda küpläp qullanılğan bizäw elementlarına häm abstrakt räsemle qaber taşlarına burıçlı.
Unsigezençe ğasırga qadär bu şulay bara.

Tanzimät dip ataluçı zur üzgäreşlär çorında mädäni canlılıq törek sänğätenä dä yoğıntı yasıy. Könbatıştan kilgän arxitektorlar, sarayğa yaqın torğan rässamnarnıñ tırışlığı sınlı sänğätkä uñay qaraş häm qızıqsınu tudıra. Xätta bu ölkädä belem birüçe uqu yortlarına ixtıyac sizelä. Täwge adım - 1812nçe yılda Mäktäb-i Sanayi-i Häfisä-i Şahane, yäğni sınlı sänğätlär Akademiyäse tözelä. Bu uqu yortı baştaraq studentlar taba almıy. Läkin waqıt ütkän sayın ani tämamlap çığuçılar zamança Törek häykäl häm räsem sänğäteneñ yünäleşen bilgeli.

Älege uqu yortında, Ğosmanlı jämğıyätendäge karagruhlılıqqa da qaramastan, sängätneñ üseşe öçen kirekle bik küp adım yasala. Ämmä härber adım meñ dä ber qarşılıq belän oçraşa.
Uqu yortında keşe anotomiyäse belän bäyle sänğät däreslärenä şärä modellär kiräk bula. Başta bu maqsatlarda borınğı çor sınnarı qullanıla. Läkin studentlar bu eşkä qarşı çıqqaç, üze dä köräşçe bulğan rässam Nazmi Ziyanıñ pählewan dusları yärdämgä kilä.

Bu uqu yortın tözüçe häm anıñ mödire – Osman Xämdi äfände bula. Ul törek sınlı sänğätendäge üzgäreşlärne başlap yörgän şäxes. Anadolunıñ borınğı çorlarğa qarağan äsärlären räsmi saqlaw astina aldırğan Asar-i Atika Nizamnamäseneñdä dä 1881nçe yılda muzey mödire itep bilgelängän Osman Xämdi äfändeneñ imzası bar. Bu mädäni mirasnıñ qıymmäten añlawğa berençe adım bula.
Osman Xamdi äfände kebek başlap yörüçelär yulınnan kitkän yäş buwın bu añnı tağın da köçäytä. Borınğı çor äsärlären saqlap qına qalmıyça, alardan ilham alıp äsärlär icat itälär.
Cömhüriyät tözelçännän soñ sınlı sänğät belän qızıqsınu tağı da arta. Ul çorda Könçığış belän Könbatışnı berläşterüçe otsalar päyda bula başlıy.

Yäş törek cömhüriyätenä nigez sağlan Atatürk fälsäfäsendä möhim fikerlärneñ berse – mädäni yañarış bula. Montesk’yunıñ “Sänğättä inqıylab bulmıyça torıp – inqıylablar tämamlanğan sanalmas” süxen härwaqıt isendä tota. Atatürk başqalarğa iyärüne tügel, zamançalıq häm millilekne berläştergän sänğätne xup kürä.

Bu maqsatqa ireşü öçen quyılğan tırışlıqlar näticäsen tiz birä. Ğosmanlı däwerendä dä bäxäskä kerep üseş yularlı tapqan sänğät mömkinlektän tulısınça faydalana. İcatçılar kiñ xalıq massalarına barıp ireşärdäy tular taba.Ul çor sınçılar öçen aeruça awır bula. Çönki räsem sänğate mimiatyura sıyfatında bulsa da Ğosmanlı imperiyäsendä yäşi, häykällär yuğala bara. Dimäk älege ölkädä icat itücelär dä qalmıy diyärlek. Bu nisbättän Parij, Myünxen kebek mädäni märkäzlärgä uquçılar yullana. Bu tırışlıqlar Ğosmanlıda başlanıp, cömhüriyät çorında däwam itä. Monıñ belän genä çiklänmiçä, çit illärdän tanılğan möğallimnär kitertelä.Rudolf Belling häm Adolf fon Treperesburg şularnıñ ikese genä.

Algan belemnare belän Rodin, Maillol häm Bourdel yoğıntısında qalğan törek häykälçeläre bay traditsion abstrakt formalarnı da üzläşterep möhim äsärlär icat itä.
Könbatiş sänğat ağımnarı belän milli mädäniyätneñ sintezın buldırğan İlxan Qoman, Züxtü Müridoğlu, Quzğun Acar, Şadi Çalıq sıman şäxeslär üz xezmätläre belän böten dön’yağa tanıla. Ähämiyätle bäygelärdä däräcäle urınnar alalar.
Mädäniyät alış-bireşe artqan bu zamanda Könbatış häm Könçığış traditsion häm modern stilläreneñ üzara mönäsäbätkä kerep yaña yünaleşlär barlıqqa kiterüwen küräbez. Xäzerge waqıtta Anadolunıñ här uramı häm parklarında oçrawçı häykällär – monıñ dälile.

Anadolu cirläre tarixta meñnärçä mädäniyät häm tsivilizatsiyägä şahit bulğan. Alarnıñ barısı kiläse buwınnarğa miras itep sänğät äsärläre qaldıra. Ul icat cimeşläreneñ ber öleşe, küp ğasırlar ütüwenä dä qaramastan, bezgä kilep citä ağlan. Alar – Törek mädäniyäteneñ yünäleşen bilgelägän töp çığanaqlarnıñ berse bulıp tora.