Türkiye-İraq münasibətlərində yeni bir dövrə doğru gedilir

Xarici işlər naziri Hakan Fidan 22-24 avqust tarixləri arasında İraqa mühüm səfər edib. İraq terrorla mübarizə, bölgə ölkələri arasında terrorla mübarizə, enerji geosiyasəti, iqtisadi əlaqələr, daxili sabitlik və rəqabət baxımından Türkiye üçün ən strateji ölkələrdən biridir. Ona görə də prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğanın İraqa gözlənilən səfərindən əvvəl Fidanın bu ölkəyə səfəri kritikdir.

Ancaq iki ölkə arasında çətin məsələlər hələ də həll olunmaqdan uzaqdır və prezident Ərdoğan səfər etsə belə, bu problemlərin aradan qalxması üçün vaxt lazımdır. Bu vəziyyətə təsir edən bir çox amillər olsa da, İraq daxilindəki dinamika kifayət qədər həlledicidir.

Sudan hökumətinin kövrək quruluşu, iqtisadiyyatın zəifliyi, Bağdad və Ərbil arasında fikir ayrılıqlarının olması, PKK terror təşkilatının  İraqın şimalında mövcudluğu və İran kimi xarici qüvvələrin dağıdıcı təsiri Türkiye-İraq əlaqələrinə yaxından təsir edən bir çox səbəb arasındadır. Məlumdur ki, iqlim dəyişikliyi ilə bağlı ekoloji problemlər İraqa getdikcə daha çox dağıdıcı təsir göstərir. Bu nöqtədə su problemi Türkiyə ile İraq arasında həllini gözləyən ən kritik məsələlərdən biridir.

Xarici işlər naziri Hakan Fidanın səfərində təhlükəsizlik və enerji məsələləri ön plana çıxsa da, Fidanın Türkiye üçün prioritetlərindən biri olan ən strateji məsələlərdən biri də sünnilər arasında əldə olunan razılaşmanın qorunub saxlanmasıdır. Sünnilər arasında hər hansı siyasi münaqişə Türkiyenin İraqdakı prioritetləri üçün strateji təhlükə yarada bilər. Bu o demək deyil ki, Türkiye İraqa məzhəb gözü ilə yanaşır. Əksinə, sünnilər arasında razılıq İraqdakı bütün digər siyasi və hərbi proseslərə təsir etmək gücünə malik olduğu üçün strateji vasitə kimi qiymətləndirilir.

İraqda qarşıdan gələn bələdiyyə seçkiləri (dekabr 2023) nəzərə alsaq, Türkiyenin prioriteti daha da vacib olur. H.Fidanın İraqda keçirdiyi görüşlərinə nəzər saldıqda bu prioritetləri daha asan başa düşmək olar. İraq türkmənləri ilə görüşdən əvvəl Fidan iraqlı həmkarı Fuad Hüseyn, Əl Sudani və prezident Əbdül Lətif Rəşid, həmçinin Fəth Alyansının lideri Hadi əl-Amiri və İraq Suverenlik Alyansı lideri Xamis əl-Xəncər ilə görüşüb.

Türkiyenin strateji prioritetləri təkcə İraqda etnik-məzhəb siyasi tarazlığını qorumaqla məhdudlaşmır. İraqın şimalında, xüsusilə Kürdüstan Demokratik Partiyası (KDP) və Kürdüstan Vətənpərvərlər Birliyi (PUK) arasında əlaqələr, terror təşkilatı PKK-nın İraqda artan fəaliyyətinə nəzarət edilməsi və zəiflədilməsi, PKK-nın və şiə milis qruplarının Türkiyeyə qarşı əməkdaşlıq etdiyi və şiə milislər üzərindəki İranın təsirinin qarşısının alınması və Türkiye arasındakı iqtisadi əməkdaşlığın gücləndirilməsi Fidanın İraqa səfərinin arxasında duran əsas strateji prioritetlərdir.

Bu prosesdə ən diqqət çəkən inkişaf terror təşkilatı PKK ilə mübarizədir. Türkiye uzun müddət PKK ilə mübarizə strategiyasındakı dəyişikliklər sayəsində PKK-nı daxildə zərərsizləşdirə, İraqda zəiflədə, Suriyada nəzarət altına ala bildi. Türkiyenin İraqın şimalındakı strateji bölgələrdə güclənən hərbi varlığı və ərazi nəzarətini artırması, PKK-ya qarşı hərbi və kəşfiyyat əməliyyatları və Ankara ilə Ərbil arasındakı sıx əməkdaşlığı İraqda PKK-nı zəifləsə də, zərərsizləşdirə bilmədi.

Bunun qarşısında  PKK DEAŞ-a qarşı mübarizə bəhanəsi ilə Sincar bölgəsində yerini dəyişdi, Mahmuru PKK üçün adam tapmaq və təlim düşərgəsinə çevirdi, Süleymaniyyədə məhəllələrə nəzarət etməyə başladı, KYB ilə tərəfdaşlıq qurdu və şiə milislərlə ortaq oldu. Bununla da Türkiyeyə qarşı sözdə balanslaşdırma siyasəti izlədi. Daha da əhəmiyyətlisi, PKK-nın Suriya qolu olan YPG-ni İraqın şimalı üzərində qanuniləşdirməyə və PKK-nın siyasi və hərbi dərinliyini İraq siyasətinə daxil edərək gücləndirməyə cəhd etdi.

Türkiyenin hazırkı strategiyası PKK-nın dəyişən strateji və taktiki yanaşmasına qarşı çıxmaq, PKK-nı İraq miqyasında zərərsizləşdirmək və təşkilatın Qəndilə çəkilməsini təmin etməkdir. Buna görə də Türkiye İraq hökumətinin PKK-nı terror təşkilatı kimi tanımasını istəyir və Fidanın səfəri zamanı ifadə etdiyi kimi, PKK-nın artan iştirakını İraqın ərazi bütövlüyü və suverenliyinin pozulması riski kimi görür.

Bu məqsəd reallaşarsa, İraq öz ərazisində dominant gücə çevriləcək və Türkiyenin İraqın şimalındakı hərbi varlığı minimuma enəcək. Digər tərəfdən, PKK-nın terror təşkilatı kimi tanınması İraqın şimalındakı siyasətini PKK təsirindən xilas edəcək və kürdlər arasında gərginləşən qarşıdurmanı azaldacaq.

Bu vəziyyətin İraqın şimal tənliyində reallaşdırılması hələlik çətin görünsə də, Türkiyenin vasitələri bölgədəki qüvvələrin Türkiye ilə işləməsini strateji zərurətə çevirir. H.Fidanın Ərbildəki diplomatik görüşləri bunu sübut edir. Türkiye ilə KDP arasında davamlı əməkdaşlıq PKK-nı KDP-yə qarşı daha aqressivləşdirsə də, KYB PKK ilə əməkdaşlığı davam etdirərsə, Süleymaniyyədən Türkiyeyə uçuşların bərpa olunacağı ehtimalı mümkün görünmür.

İki ölkə üçün daha bir kritik iqtisadi məsələ enerji mövzusudur. İraqdan Türkiyeyə neft axını 2023-cü ilin fevralından dayanıb və Ankara buna səbəb kimi fevral zəlzələlərini göstərib. Bu əsaslandırma ağlabatan görünsə də, Bağdad hökuməti ilə Ərbil rəhbərliyi arasında davam edən qarşıdurma və İraqın Türkiyeyə qarşı Beynəlxalq Arbitraj Məhkəməsində iddia qaldırması və təzminat cəzasına məhkum edilməsinin Türkiye üçün də problem yaratdığını söyləmək səhv olmaz. Bağdad rəhbərliyinin Türkiyəyə qarşı davam edən məhkəmə prosesinə baxanda neftin əhəmiyyəti daha da başa düşüləndir. Neft kəmərinin bağlanması fevral ayından İraqa milyardlarla dollara başa gəlsə də, Türkiye ilə problemin həll edilməməsi kritik nəticələrə səbəb ola bilər.

H.Fidanın İraq səfəri müsbət nəticə verərsə, Ərdoğanın səfəri üçün möhkəm zəmin yaradacaq və potensial olaraq Türkiye-İraq münasibətlərində strateji əməkdaşlığa yol açacaq. İraq bu təsirin gücləndirilməsində strateji rol oynadığında Türkiyenin regional təsiri yenidən canlana bilər.