Türkiye-Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı

Prezident Ərdoğanın ötən həftə Özbəkistanın Səmərqənd şəhərində keçirilən Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının sammitində iştirakı Türkiyenin xarici siyasətində yeni müzakirələrə səbəb olub. "Covid 19" epidemiyasından sonra ilk üz-üzə görüşün, xüsusən də Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsindən sonra keçirilməsi; Türkiyenin də bu görüşdə ilk dəfə prezident səviyyəsində iştirakı bir çox cəhətdən önəmlidir. Türkiyenin NATO üzvü və Avropa İttifaqına namizədlik statusuna malik ölkə olması və təşkilatın Qərbə qarşı iqtisadi təşkilatlanma kimi görülməsi Türkiyenin bu təşkilatda iştirakını mübahisəli edir. Prezident Ərdoğanın da ifadə etdiyi kimi, Türkiyenin təşkilata üzv olmağı hədəflədiyini bəyan etməsi bu müzakirələri daha da vacib hala gətirir. Yəni doğrudanmı Türkiye ŞƏT-ni Qərbə “alternativ” kimi görür? Bu suala dəqiq olaraq bəli cavabını vermək çox çətindir.

Türkiyenin ŞƏT-in bir hissəsi olmaq istəməsinin müxtəlif səbəbləri var. İlk vurğulanması lazım olan məqamlardan biri odur ki, bu müraciət yeni müraciət deyil. Türkiyenin 2019-cu ildə elan etdiyi Yenidən  Türkiyenin xarici siyasətində yeni axtarışların bir hissəsi kimi qiymətləndirilir. Bunun iki mühüm əsası var. Birincisi Türkiyenin Asiyaya yenidən üz tutması ilə bölgə ölkələri ilə ikitərəfli əlaqələrin inkişafı nəzərdə tutulur. Bu kontekstdə Türkiye bölgə ilə iqtisadi əlaqələrini gücləndirərək, region ölkələri ilə mövcud ticarət həcmini artırmaq istəyir. Bu vəziyyətin Türkiyenin ixracını artıracağı və iqtisadi artımını sabitləşdirəcəyi düşünülür. İkinci zəmin Türkiyenin regional təşkilatlarda fəal iştirakıdır. Türk Dövlət Təşkilatının institutlaşmaya doğru addım ataraq rəsmi hökumətlərarası təşkilata çevrilməsi Türkiyenin Yenidən Asiya Təşəbbüsünün bir hissəsi kimi qiymətləndirilməlidir. ŞƏT də bu kontekstdə nəzərdən keçirilməlidir. Çünki Türkiyenin Çinin uzun müddətdir həyata keçirdiyi “Bir kəmər, bir yol” layihəsi çərçivəsində Türkiyenin “Orta Dəhliz”də geosiyasi mövqedə yerləşməsi ŞƏT-dəki rolunu daha da əhəmiyyətli edir.

Türkiyenin ŞƏT-də iştirak etmək istəyi nöqtəsində vurğulanmalı olan başqa bir məqam da son illər Türkiyenin təhlükəsizlik mühitinin hərtərəfli transformasiyaya məruz qalmasıdır. Türkiye ilə Yunanıstan arasında gərginliyin artması, Yunanıstanın arxasında ABŞ və Avropanın olması, ABŞ-ın Cənubi Kıbrıs (Kipr) Rum Rəhbərliyinə qarşı silah embarqosunu ləğv etməsi və ABŞ-ın Yunanıstanda möhkəmləndirdiyi hərbi bazalar Türkiyenin narahatlığını artırır. Digər tərəfdən, ABŞ-ın Suriyada PKK/YPG ilə əlaqələri və ümumilikdə Suriyadakı vəziyyət Türkiyenin cənub sərhədini Türkiyənin milli təhlükəsizliyi üçün həyati səviyyədə mühüm hala gətirir. Bu məqamda Qərbin dəstəyini görmək mövzusunda tam uğur əldə edilə bilməməsi Türkiyeni ayrıca düşündürür. Ukraynada davam edən müharibə də Türkiyenin Qara dəniz təhlükəsizliyi üçün çox önəmlidir. Azərbaycan- Ermənistan arasındakı gərginlik və müharibə riski də nəzərə alındıqda Türkiyenin təhlükəsizlik mühitinin kifayət qədər fəal olduğu görünür. Bu gərginlik bölgələrinə İraq və Şərqi Aralıq dənizi də əlavə olunduqda, Türkiyenin ŞƏT kontekstində üzv dövlətlərlə yaxşı münasibətlər qurması son dərəcə əhəmiyyətli olur. Təbii ki, təşkilata üzvlük Türkiyenin milli təhlükəsizlik problemlərinin birbaşa həlli üçün əsas təşkil etmir. Bununla belə, Qərblə münasibətlərinin daha da pisləşməsi ehtimalı qarşısında beynəlxalq siyasətdəki tarazlığı qorumaq Türkiye üçün son dərəcə vacibdir.

Türkiyenin ŞƏT ilə bağlı açıqlamalarında nəzərə alınmalı olan digər məsələ Türkiyenin beynəlxalq sistemin transformasiyaya uğraması ilə bağlı fikirləridir. Xüsusilə qlobal pandemiya ilə daha da aydın hala gələn bu baxış beynəlxalq sistemdə gücün Qərbdən Asiyaya tərəf keçməsi fikrinin üstünlük təşkil etməsinə səbəb olub. Türkiye də sözügedən güc keçidi prosesinə daha yaxşı hazır olmaq üçün Asiya geosiyasətində rol oynamaq istəyir. Türkiye həm mövcud xarici siyasət məsələləri, həm də artan geosiyasi əhəmiyyəti ilə Asiya qitəsində təsirli bir güc ola bilər. ŞƏT həm də bu fəaliyyəti nümayiş etdirmək üçün mühüm platforma kimi qiymətləndirilir.

Yuxarıda qeyd edilən hər üç mühüm məqam onu ​​deməyə əsas verir ki, Türkiye ŞƏT-i Qərblə münasibətlərinə alternativ kimi görmür, əksinə, Qərblə münasibətlərini tamamlayıcı olaraq gördüyünü düşündürməyə istiqamətləndirir. Digər tərəfdən, ŞƏT-in genişləməsi Türkiyenin xarici siyasətinin miqyasını genişləndirmək mənasını daşıyır. Üstəlik, ŞƏT nə Avropa İttifaqı kimi siyasi-iqtisadi təşkilatdır, nə də NATO kimi müdafiə təşkilatıdır. Bu səbəbdən də Türkiyenin ŞƏT vasitəsilə Qərbdən uzaqlaşaraq öz istiqamətini dəyişməsi fikri düzgün deyildir.