BMT böhranı

"Soyuq müharibə"dən sonra BMT qlobal idarəetmə sistemində daha mərkəzi bir yer tutsa da, beynəlxalq sistemin transformasiyasına paralel olaraq heç bir dəyişikliyə uğramayıb.
Təkqütblülüyün səbəb olduğu ABŞ mərkəzli qlobal sistemdə BMT getdikcə strateji bir quruma deyil, taktiki bir "qurğuya" çevrildi. Humanitar müdaxilə ilə gündəmə gəlsə də, Balkanlarda serbiyanın geosiyasi ambisiyalarının təcavüzünə və Afrikada etnik təmizləmə siyasətinə qarşı təsirsiz qaldı. 8 min bosniya və herseqovinalı müsəlmanının Hollandiyanın nəzarətindəki BMT bölgəsində etnik şəkildə məhv edilməsi BMT sisteminin nə qədər böhran içində olduğunu göstərdi. Kosovada BMT əvəzinə NATO-nun müdaxilə edərək daha böyük vəhşiliklərin qarşısının alınması da BMT-dəki veto sisteminin necə işlədiyini göstərmişdir.

"Soyuq müharibə"dən sonra yaşanan qlobal miqyaslı geosiyasi, siyasi, təhlükəsizlik, iqtisadi və sosial qırılmaların səbəb olduğu qlobal idarəetmə böhranı isə BMT-nin "problemlərinin" daha çox üzə çıxmasına səbəb oldu. Hazırda BMT tarixində heç vaxt olmadığı qədər daha dərin bir böhranla üz-üzədir. BMT-nin quruluş fəlsəfəsinə qarşı birbaşa meydan oxuma ortaya çıxaran bu böhran təşkilatın qanuniliyinə dair hərtərəfli bir sorğu-sual təqdim edir. 
Legitimlik böhranının əsasında BMT-nin bütün geosiyasi dəyişikliklərə baxmayaraq beşli bir quruluşa təhvil verilməsinə davam etməsidir. Qlobal sistem "Soyuq müharibə"dən sonra dərin bir transformasiya ilə üz-üzədir və bu transformasiya beş ölkənin sözünü davam etdirməsinin qeyri-mümkünlüyünü göstərir. Çoxqütblü və çox mərkəzli beynəlxalq sistem taleyini beş ölkənin qərarına təslim etmək istəməyən yüksələn güclər tərəfindən formalaşdırılır. Bu vəziyyət BMT-nin hazırkı geosiyasi güc balansını əks etdirməkdən uzaq olduğunu göstərir. Digər tərəfdən, BMT dərin təmsil böhranı ilə qarşı-qarşıyadır. Kültür baxımından multikulturalizmdən uzaqdır və Qərb mərkəzli bir xüsusiyyətə malikdir. Təsirli olmaq problemi BMT-nin indiki halında davam etməsini də qeyri-mümkün edir. Beynəlxalq böhranlarda vaxtında tədbir görməyən, böhranların dərinləşməsinə imkan verən və böhranların həllini məhdud mənfəətlərə qurban verən bir BMT var. Şəffaflıq BMT-nin qarşı-qarşıya olduğu legitimlik problemini daha da ağırlaşdırır. Qərarların qəbul edilməsi üsulu və böhranların xarakteri ilə uyğunsuzluq BMT-nin tədricən şəffaf bir təşkilat olmaqdan uzaqlaşdığını göstərir. Belə bir quruluşun qlobal sistemdə sabitliyi təmin etməsi çətindir və eyni zamanda dövlətlərin öz həll yollarını ortaya qoyacaq mexanizmlər qurmasını tələb edir.
Qlobal sistemdə xüsusilə də "Covid-19" epidemiyasından sonra "Soyuq müharibə"dən bəri beynəlxalq siyasətin xarakterində hərtərəfli bir dönüş ərəfəsində olduğumuzu göstərir. Bu dönüş təkcə güc bölgüsünün yenidən tənzimlənməsi mənasında deyil, gücün cazibə mərkəzinin də Qərbdən Şərqə tərəf üz tutmasına işarə edir. Qərbin geosiyasi üstünlüyündə keçən iki yüz illik geosiyasi dövr, Şərqin geosiyasi tarazlığı ilə yeni bir geosiyasi dövrün doğulmasına səbəb ola bilər. Güc bölgüsünün və geosiyasi nizamın köklü dəyişikliyə uğrayacağı, lakin əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq olduqca hibrid bir qlobal sistemin ortaya çıxacağı yeni dövrdə hər şeydən daha vacib və təcili bir məsələdir.
Qlobal güc bölgüsünü nəzərə almayacağı və qlobal problemlərin vaxtında təsirli və ədalətli həllini təmin edə bilməyəcəyi təqdirdə BMT-nin legitimliyi böhranı daha da dərinləşəcək. Bu böhran mövcud beynəlxalq hüquqi nizam daxilində alternativ normaların ortaya çıxmasına və paralel hüquqi aləmin yaranmasına səbəb ola bilər. Hal-hazırda alternativ regional birləşmələrin siyasət, iqtisadiyyat və təhlükəsizlik ətrafında qəbul etdiyi qərarlar BMT mərkəzli normaların yerini regional mərkəzli normaların almağa başladığını göstərir. Digər tərəfdən, millətlər üzərində bir quruluş olaraq BMT yerinə alternativ regional təşkilatların qurulması BMT-nin tamamilə məhv olmasına və ya təsirsiz olmasına səbəb ola bilər.