Yeni dünya nizamı

Yeni növ koronavirus epidemiyasının 21-ci əsrin ən əhəmiyyətli hadisəsi olduğunu söyləmək mümkündür. Əslində bu vəziyyət korona epidemiyasının qlobal miqyasda bir dəyişikliyə səbəb olacağına dair şərhlərə səbəb olur. Bunlardan ən diqqət çəkəni  isə dünya nizamının dəyişəcəyilə bağlı olanlardır. Bir çox mütəxəssis hazırkı dünya nizamının dəyişiklik təzyiqinə məruz qalacağını irəli sürərək yeni bir dünya nizamının yaranacağını düşünür. Əlbəttə ki, qlobal miqyaslı  yeni bir prosesə daxil olacağımıza şübhə yoxdur. Ancaq dünya nizamının korona epidemiyasından sonra köklü bir dəyişikliklə üz-üzə qaldığı və bunun qaçılmaz olduğunu söyləmək qeyri-mümkündür. Bu yanaşma əslində korona epidemiyasının yaratdığı psixoloji əhval-ruhiyyənin bir hissəsidir. Bəs nə üçün koronavirus qlobal miqyaslı bir strukturun oyun dəyişdirəni deyil? Buna cavab vermək üçün dünya nizamı faktına və onun necə inkişaf etdiyinə baxmaq lazımdır.
Son beş əsrdə dünya siyasətinə dünya sifarişləri perspektivindən nəzər saldıqda üç əsas faktın önə çıxdığını görürük: güc bölgüsü, siyasi iqtisadiyyat və beynəlxalq normalar/qaydalar. Güc bölgüsü (böyük) güclü ölkələr arasındakı rəqabətin əsas gedişini müəyyənləşdirsə də, siyasi iqtisadiyyat birbaşa sistem qaydalarını və beynəlxalq normalar beynəlxalq sosiallaşma proseslərini müəyyənləşdirir. Məsələn, gücün bölüşdürülməsinin üçdən çox dövlət arasında paylandığı bir sistemdə dünya nizamı çox qütblu, iki güc arasında bölüşdürüldükdə iki qütblü, tək aktyor olduğu hallarda isə tək qütblüdür. Dünya nizamının tək qütblü olmaqdan digər növə keçməsinə imkan verən əsas dinamikanın müharibə olduğu görülür. 
Hər bir böyük müharibə mövcud güc bölgüsündə yeni bir tarazlığa səbəb olsa da, hər müharibədən sonra qlobal nizam yeni bir paradiqma üzərində yenidən qurulur. Bu paradiqmanın əsasını təşkil edən iqtisadi sistem və normalar qlobal miqyasda başqalarının mövqelərini, rollarını və fəaliyyət rejimlərini müəyyənləşdirir. Dövlət olaraq ya sistemə uyğunlaşarsınız ya sistemə etiraz edərsiniz və ya sistemdən faydalanmaq üçün sistemə qoşulmaq üçün səy göstərərsiniz.
Koronavirus epidemiyasından sonrakı dünya nizamının yenisi ilə əvəz edilməsi üçün korona epidemiyası cari güc bölgüsündə bir dəyişiklik ortaya çıxarması, buna paralel olaraq iqtisadi qurğunun və buna nəzarət edəcək aktyor və ya aktyorlar sistemin işləmə mexanizmlərində dəyişikliyə səbəb olacaq yeni normalar ətrafında yeni qlobal rejimlər yara bilməsi lazımdır.
Mövcud dünya nizamının güc bölgüsü baxımından Amerikanın üstünlüyünə əsaslandığı görülür, ancaq tək qütblü deyildir. Son illərdə səlahiyyətlərin bölgüsündə ciddi bir kövrəklik yoxdur. Məsələn, orta ölçülü kateqoriyaya yerləşdirilə biləcək heç bir aktyor bu güc statuslarında bir dəyişiklik edərək, bununla da böyük güc statusuna yiyələnib. Və yaxud da böyük güc statusuna sahib olan qüvvələr maddi güclərini artıraraq super dövlət mövqeyinə çata bilmədilər. Daha əhəmiyyətlisi super güc statusunda olan ABŞ-ın super gücündə bir dəyişiklik olmadığını və Çin kimi aktyorların super güc statusuna qovuşduğunu söyləmək qeyri-mümkündür. Əlbəttə ki, qlobal miqyasda bütün aktyorların güc statusundakı böyük və kiçik dəyişikliklərin stabil xarakter daşıdığını söyləmək də eləcə. Amma hətta qlobal sistemdə, bu sistem daxilindəki regional alt sistemlərdə heç bir böyük struktur dəyişiklikləri baş vermədi. 
Hal-hazırda əlimizdə olan güc parametrləri haqqında məlumatların pandemiyadan sonra qlobal və regional güc bölgüsündə böyük bir dəyişiklik edəcəyini söyləmək mümkün görünmür. Hərgah qlobal güc bölgüsündə koronavirusa görə yeni bir vəziyyətin yaranma ehtimalı zəifdirsə, yeni bir dünya nizamının ilk və ən vacib sütununun eyni qalacağını söyləyə bilərik. Bu şərtlərdə nəzər salmalı olduğumuz ikinci və üçüncü səviyyələr iqtisadiyyat və qlobal normalar olmalıdır. İqtisadiyyata oxşar bir yanaşma ortaya qoymaq əslində mümkündür. Çünki iqtisadiyyat bəlkə də güc hesablama parametrləri arasında ən vacibdir. Mövcud iqtisadi məlumatlar qlobal güc bölgüsündə ciddi bir dəyişikliklə qarşılaşmadığına işarə edir. Ən pis (ən pis deyil) ssenari baş verərsə, koronadan sonra qlobal iqtisadiyyatın yaradacağı fəsadların ümumi dünya iqtisadiyyatının yalnız 5% -ə bərabər olduğu bildirilir. Buna görə, iqtisadiyyatda gözlənilməz inkişaflar baş verməsə, hazırkı qlobal iqtisadi nizamdan böyük qopma olmayacaq. Digər tərəfdən, qlobal normaların (bunlar iqtisadi və siyasi və s.) koronavirus ilə bitəcəyini iddia etmək olduqca çətin görünür. Ancaq güc bölgüsündə bir dəyişiklik olmasa, mövcud dünya nizamının əvəzinə yeni bir dünya nizamının ortaya çıxması mümkündürmü? Bu suala bəli cavabını vermək qeyri-mümkün görünür. Ancaq qlobal ölçülü bir dəyişikliyin baş verəcəyini irəli sürmək üçün müxtəlif səbəblərimiz var. Bu dəyişikliyin gündəlik həyatın dəyişikliyin sosiallaşma proseslərimizə, dövlətin funksiyalarının dəyişikliyindən azadlıq, demokratiya və millətçilik kimi bir çox faktın dəyişikliyinə qədər yaşanacağını iddia edə bilərik.