Yo'qolgan sivilizatsiyaning izida

Lavha Nomi "Yo'qolgan sivilizatsiyaning izida" da bo'lishi mumkin edi. Ehtimol, bu yaxshiroq bo'lar edi. Ammo  oxirgi  paytlarda Maturidi yoki Turkistonda izlangan shaklda, Frederik Starrning ishlarida bo'lganidek "Yo'qotilgan oydinlanish" bo’lmas edi. Chunki oydinlanish,

G'arb o’z an'analarini ajratish, aqlning rahbariyatidan  boshqa  hech bir konsepsiyasini tan olaymagan bir tushuncha yoki G’arbni bugunga olib kelgan ma'rifatning samarasidir. Holbuki biz izlayotgan yo'qolgan tsivilizatsiya mustamlaka qilmagan adolat asosli  bir yo'l xaritasidir.

Anqara Yildirim Beyazıt universiteti Siyosiy fanlar fakulteti dekani Prof.  Doktor Kudret

BULBULNİNG  mavzuga doir fikr va mulohazalarini e’tiboringizga havola qilamiz ...

Men o'z so'zimni O'zbekistonga qilgan  tashrifimga keltirishga harakat qilyapman. TIKAning himoyasi bilan AFTM (Anqara fikrlash va tadqiqot markazi) Sabahattin Zaim Universiteti va O'zbekiston Milliy universitetining  hamkorligi bilan  tashkil etilgan  simpozium  tufayli o’tgan hafta O'zbekistonda edik.  

 Inson  ming yil  oldin, ajdodlari yashagan  tuproqqa qarab  safar qilar ekan  yurtda, boblaridan buvisidan  taklifnoma   olganday his etadi. Ming yillik judolik tufayli ma’yuslik, sog’inch va bir oz ham qizish bilan ketishimdan oldin,  hudud haqida ma’lumot  olish uchun  bir narsa o’qimoqchi bo’ldim. Ayniqsa O'zbekiston, umumda Markaziy Osiyoga   doir   turk tilida   ilmiy tadqiqotlar, xotiralar, sayohat borasida manba juda ham  chegarali, go’yo ota yurtga emas, Meksikaga doir tadqiqot qilyapsiz. Topilgan manbalarning  aksariyati Anqaradagi kitob do'konlarida mavjud emas. Biroq, ingliz tilida, xususan, Yuriy Bregelning Markaziy Osiyo tarixiy atlasiga oid ko'p manba  mavjud.

Turkiston

O'zbekistonda va Turkiyada, tarix ongiga ega bo’lganlar  bugunki kunda Turk  Respublikalari  deb atalgan keng geografiya  qadimdan Turkiston deb atalganini,  sovetlarning  bosqinidan  keyin sovetlar bu mintaqani parchalash uchun  farqli nomlar qo’ygani ta’kidlanmoqda. Keyinchalik  Turkiston ifodasi bu geografiyasida umuman unutilgan va afsuski unutirilgandir.

Turkiya Turklari sifatida biz Turk olamidan mahrum O’zal bilan Sovet ittifoqining tarqalishidan keyin xabardor bo’ldik.

Ushbu safar paytida bir ishtirokchining xotirasi, vaziyatning jiddiyligini ko'rsatadi: “Men O’zaldan oldin, Yaponiyaliklar tomonidan tayyorlangan bir ipak yo’li hujjat kino filmida Qozoqlar , Qirg’izlar va  O’zbeklarni tanitar ekan namoz o’qigan,  tahorat qilgan insonlarni ko’rib haryon   qolgan edim.

Bu jamiyatlar, olgan ta’limimizning ta’siri bilan tarixda bir davr mavjud bo’lgan faqat vaqt o’tishi bilan tarixda qolgan jamiyatlar deb o’ylardim. Ular hali hozir  ham o'sha yerda yashamoqdalar”, -dedi u.

Shubhasiz o’tmishni bilish, bo’lib o’tganlarning farqida bo’lish juda muhim. Albatta, bugun Sharqiy Turkiston sifatida atalgan hududni ham o’z ichiga olgan shaklda, Turkiston ifodasi  o’tmishda bu jamiyatlar  yashagan geografiyani ifoda  etishda qo‘llanardi.

Bunday bo’lish bilan birgalikda bu vaziyatga davomli urug’i berish bizni yana ilgariga  olib bormaydi. Bu vaziyat faqatgina sovetlarda emas. Milliy davlat jarayonida dunyoning  har burchagida bo’linishlar  yuz berdi.

Bir paytlar Usmonli geografiyasi deb nomlangan mintaqada bugungi kunda 52 davlat mavjud. Sodir bo’lgan u qadar jarayonlardan keyin afsuslanish o’rniga, aloqali ko’p qirolli qanday  hamkorlikni rivojlantirishimiz ustida to’xtatishimiz  kerak.

bugungi kunda mazmunli bo'lgan, xuddi Britaniya umumiy boylik, Fransiya kabi fransuz tilida so'zlashuvchi mamlakatlarda hamjamiyatlik  bilan amalga oshirganidek  tarixiy hamkorliklarni  ko'p tomonlama hamkorlik uchun foydalanish lozim.

Arxitektura

Biz ertalab Toshkentga tushganimizda, bizni mahzun  yog’gan  yomg'ir,  shirin bir bahor kuni   kutib oldi. Ming yillar  ayrilik va birlashishning hissiyotlari bilan, buyuk ajdodlarimiz bizni ko'z yoshlari bilan qutlaydilar deb o'ylayman. Aeroportdan mehmonxona qarab yo’l olar ekan Toshkentda, Samarqandda, Buxoroda diqqat qarat birinchi narsa, O'zbekiston juda  ham yashil bir mamlakat ekanligi. Keng yo'llar, baland daraxtlar, bog'lar, juda yaxshi saqlanib qolgan tarixiy binolar ajralib turadi. O’tib ketgan yerlarda deyarli baland daraxtlarning bo’yini oshgan bir bino ko’rdim desam mubolag‘a bo’lmaydi. Toshkent, Samarqand, Buxoroning tarixiy obidalari ochiq muzeyga o'xshaydi. Insonni bezovta qiladigan,  yomon ko’rinishli bir  qurilish  hatto yo'q. Inson buni ko’rganda Turkiyada  nimalar yo'qotib  qo’yganimizni  yana  yaxshiroq anglaydi.  Ba’zi joylarda sovuq noqulay, va zerikarli sovet binolari bezovta qilsa ham  bu tasvir mamlakatning  an'anaviy namunasini  buzsa ham yangi binolar  bilan bu ko’rinish  o'zgarmoqda. Yangi binolar tarixiy to'qimalarga to'liq mos keladi. Darhaqiqat, bu tuzilmalar yangi mi  tarixiy mi, birinchi qarashda tushunilmaydi.

Fan va madaniyat

O’zbekistonda odamga eng ko’p ta’sir qoldirgan shubhasiz  madrasalardir. Bu tuproqlarda 15-asrda ta’limga, fanga  madaniyatga katta ahamiyat berilganligi, katta bosqichlardan oshib o’tganligini  ko’rgandan keyin olgan ta’lim bilan ilmiy rivojlanishlar faqatgina G’arbdan iborat deb  o’ylaganlar. Biz kabilar ko’z  hayron qolgan sari  ko’zlari ochiladi. Toshkentda 16- asrdan qolgan  Ko'kaldosh madrasasini ko'rganimizda, Prof. Doktor Mehmet chinini Go’ktaş, “16- asrda G’arbda, bu qadar ko’rkam keng ko’lamli bir ta’lim binosi yo’q”,- deydi u.Samarqanddagi sehrlovchi Registon maydonini  ko’rgach odam kunlar bo’yi u yerda qolib bu muhtasham go’zallikni tomosha qirg‘isi keladi.

Naydan 2001-yil YuNESKO  jahon madaniy merosi ro'yxatiga kiritiladi. Maydon,  aslida  Ulug’bek, Sherdor  va Tilkoridan tashkil topmoqda. Ulug’bek madrasasi, 1420- yili Amr Timur İmperiyasi 4- sultoni astronomiya arbobi Ulug’bek tomonidan qurilgan.  Ulug’bek bu madrasada  matematika va astronomiya darslari bergan. Ushbu madrasa, davrning eng muhim universitetlaridan biri sifatida ko’riladi. Har uch madrasaning kattaligi, me’morchiligi  u yillarda ta’lim va fanga berilgan e’tiborni  ko’rilish jihatidan juda ham ta’sirchandir.  

O’zbekistondagi yuzlab madrasadan faqatgina   Toshkentdagi ko’kaldosh  va Buxorodagi Mir Arab Madrasasi bugun kunda  o’z ta’lim davom etmoqda.  Odam bunga  xafa bo’lish bilan birga,   Turkiyadagi madrasalardan hech biri ta’limga davom etmaganini anglab yana  ham moyus bo’ladi. Oksford va Garvard kabi universitetlarning  tarixiy binolarda o'z ta'limlarini davom ettirmoqdalar .  Uzluksiz an’ana, tarix, qadim bir madaniyat ongining  boy berilmasligi uchun O’zbekistonda ham, Turkiya ham madrasa binolarini G’arbda  bo’lgani kabi  Universitetlar bilan yan a ko’proq aloqalantirilishi  kamida bir qismining takror ta’limga ochilishi shoshilinch bir ehtiyoj hisoblanadi . O’rta osiyoda buncha asar va ilmiy kashfiyoti bo’lgan davrning  eng muhim matematik va astronom olimi  Ulug Bekning hayotini  qayg'uli tarzda yakunlaydi?  Muhtaram boshqa taassurotlarimiz  kelgusi hafta  davom etamiz.

Anqara Yildirim Beyazıt universiteti Siyosiy fanlar fakulteti dekani Prof.  Doktor Kudret BULBULNİNG  mavzuga doir fikr va mulohazalarini e’tiboringizga havola qildik