Umumbashariy nuqtai nazar 36-qism

Anqara Yildirim Beyazit universiteti dekani Prof. Dok. Kudret Bulbul

Olim David Harvey,  Postmodernizimning vaziyati nomli asarida bizlar yashagan davrni zamon va makon tiqilinchligi sifatida tarif etadi. Globalizatsiya, uzoqlarni yaqlashtirib, yaqinlarni ham uzoqlashtirmoqda. Mushtarak tarix va bahamlashuvlarni yoddan o’chiramoqda. Mana bugungi dasturizmida Hindistonlik Musulmonlar haqida suhbat yuritamiz. Hozirgi kunda Hindiston jamiyatining mafkurasi bizga Meksika qadar yiroq. Voajab tarixda ham shundaymikan?

Hindistonning yoddan chiqarilgan Islomiy o’tmishi

Hint quyu qat’asining (Hindiston, Pokiston, Bangladesh) Islom bilan tanishuvi Haz. Umar zamoniga qadar borib taqalmoqda. TRT Turkiyaning ovozi radiosida Chashmi Jahon dasturiga qatnashgan Yangi Dehli, Mashreq Center Tadqiqot markazi direktori, Shuningdek AYBU SFB mehmoni domla Dok. Omair Anas islomning Hindistonga uch yo’lgan kelganiga diqqat qaratdi. Ilki Indoneziya kabi Musulmon savdogarlar orqali. Durust va ishonchli Musulmonlar qit’ada islomning tarqalishiga hissa qo’shganlar.

2. yo’l, O’rta Osiyodan kelgan su’filar Hindistonda o’z ta’sirini ko’rsatgan. Anas, asosan Mavlono Jaloliddin Rumining bu qit’ada yaxshi bilinganiga diqqat qaratmoqda. Haz. Mavlononing Hindistonga yaqin yani Afg’onistonning Balh shahridan bo’lishi buning ta’sirini orttirgan. Haz. Mavlononing hayotiga nazar solganda bir uchi bu yerda boshqa uchi Onado’ligacha borib yetgan, mafkurasi asrlardan beri go’yoki bir ko’prik bo’lgan.

3. yo’l esa asrlardan beri musulmon boshqaruvlaridir. Turk asilli musulmon boshqaruvchilar Hindistonda mingli yillardan keyin ta’sirli bo’lishga boshlagan. Usmoniy va Ispaniyadagi Arap musulmonlar yani (Induluslar) ham adolat, o’zgachaliklarni hurmat qilgan boshqaruvga ega bo’lganlar. U qit’ada o’z an’analari bilan mahalliy xalqning an’analari o’zlashgandir. Hindiston qis’atida katta musulmom oilalar bo’lgan. Eslaganda, Mektubat yozuvchisi Imomi Rabboni (1564-1624), Hujjatulahi Balig’aning yovuchisi Shoh Valiyuhal Dahlavi (1602-1662) va musulmonlarning orta qolishi bilan dunyo nimalarni boy berdi kitobining yozuvchisi Ebul Hasan en Nedvini (1914-1999) eslaymiz.

Angliyaning ishg’oliga uchragandan keyin Hindistonning islomi jihati bostirilgandir. Go’yoki unuttirilgan. Bunga ishg’olchi siyosati qadar, Hindiston, Pokiston va Bangladeshning alohida davlat bo’lish jarayonida o’z milliy tarixini va millatini vujudga keltirish g’ayratining ham ta’sirli bo’lganini aytish mumkin. Hozirgi kunda 200 milliondan ziyod musulmon aholisi bilan Hindiston xalqi 1.3 milliard bo’lgan. Hindistonda musulmonlarning vaziyati afsuski achinarli holda. Assam hududida Musulmonlar og’ir bosimlarga uchramoqda.

Turk asili saltanat hukumdorligi 700 yil surdi

Hindistonda mingli yillarda boshlagan 1857 yilgacha Turk sultonlar hukum surgan. Bu G’aznalilar bilan boshlagan. Eng mashhur sultonlardan biri Chog’atay Turklaridan Bobur Shoh va o’g’li Jahongir davri eng dabdabali davrlar bo’lgan. Usmoniy sultonlari bilan Hindiston sultonlari yaqin munosabatda bo’lgani bilinadi. Usmoniy oilasi Turkiyadan surilgach ayrim Usmoniy malikalari Hindistonlik shahzodalarga turmushga chiqgan.

Inglizlar Hindistonni erta ishg’ol qilganda yohud AQShni musulmonlar kashf etganda nima bo’lar edi?

Hozirgi kunda Hindistonda 18 rasmiy til, 22 ta viloyat, 400 atrofida til va she'va mavjud. Dunyoda din, til, madaniyat, e’tiqot jihatidan rang barang va boy davlatlardan biri. Buning hozirgi kungacha yetib kelishiga musulmon boshqaruvchilarning katta hissalari bo’lgan. Chunki boshqaruvchilar mahalliy madaniyat, til, dinlarni bartaraf etgan, yo’q qilgan emas, unlarni o’z madaniyatining bir parcha hisoblaganlar. Uzoq muddat davom etgan musulmon boshqaruvlarga qaramasdan, hozirgi kunda Bolqonlarda Turkcha, Indulusda Arabcha bilinmas ekan, Ingliz tili Hindiston, Pokiston va Bangladeshda rasmiy tillardan biri. AQShda esa mavjud din, til va madaniyat  esa asosan muhofaza etilmoqda. Inglizlar 1800- yili emas AQShdagi kabi 1400- yili Hindistonga kelganda qanday natijasi bo’lar edi? Har holda Hindiston ham AQSh kabi oq tanali odamning tilini, dinini, talqin etgan, mahalliy madaniyat yo’q qilingan bir davlat bo’lar edi. Yohud tezkari o’ylaganda: AQSh G’arb atrofida emas Musulmonlar atrofida kashf etilgan bo’lsaydi, mahalliy Amerkaliklarga nima bo’lar edi? Bo’lmasa daslabda AQShni unlar boshqargan bo’larmidi?

Ingliz ishg’olidan ketyin Hindistonda g’arb madaniyati hukum surmagan. Qit’a uch davlat sifatida Hindiston, Pokiston va Bangladeshga bo’lingandir. Bu Ingliz imperializmi “parchala, bo’l, boshqar” siyosatining natijasi mi, yohud bosimga uchragan musulmonlarning chorasizligining natijasi mi muhokama qilinmoqda. Qit’a bir davlat sifatida qolganda, bunlar bir biriga qarshi emas, ko’pchilikka ega musulmonlarning ta’siri bilan hududga barqarorlik va muvozanat hukum surishi mumkin edi.

Ozodlik jangida Hindistonlik musulmonlar

1. Jahon urushida Inglizlar Usmoniy turoqlariga hujum qilganda, Hindistonlik musulmonlar bunga qattiq norozichilik ko’rsatgan. Chunki o’zlari ham Ingliz ishg’oli ostida edi. Usmoniy davlatining ishg’olga uchrashi umidlarini yo’qolishiga, ishg’olni kuchlantirishidna qayg'ulantirgan. Usmoniy davlatini himoya qilish uchun, Jinnah va Gandhi dastaklagan Halifat harakati boshlatildi. Norozichilik namoyishlari o’tkazildi. Harakatning muhim isimlari u davr Ingliz Bosh vaziri bilan ko’rishgan. Ozodlik jangida Turkiyani qo’llab-quvvatlash maqsadida o’z oralarida pul to’plab yuborganlar. Globalizatsiya bilan boshlagan dasturimizga shunday yakun yasaymiz. Globalizatsiya dunyoni bir biriga yana ham yaqlashtirgan, ayrim geografiyalar, mushtarak tashabbuslar va tarixiy tajribasini yoddan chiqarmaslik kerak. Bu 21. Asrda yirik davlatlardan biri bo’lgan Hindiston bilan aloqalarimizni mustahkamlashtirishga vasila bo’ladi.