haji bektash meqbirisi
pirogrammimizning bügünki bölimide silerge, anadolu kültürining shekillinishige katta töhpilerni qoshqan büyük diniy zat «hökümranlar hökümrani» depmu tonulghan haji bektashni we uning dergahidiki meqbirisini tonushturimiz.
haji bektash meqbirisi
türkiyening kültür xezinisi (44)
hörmetlik qérindashlar! «türkiyening kültür xezinisi» namliq pirogrammimizning bügünki bölimide silerge, anadolu kültürining shekillinishige katta töhpilerni qoshqan büyük diniy zat «hökümranlar hökümrani» depmu tonulghan haji bektashni we uning dergahidiki meqbirisini tonushturimiz.
*** *** *** *** *** ***** **
haji bektash ottura asiyadiki nishapurda 1209 – yili dunyagha kelgen bolup, u ulugh mutepekkür ehmed yesewining shagirtliridin alghan telim – terbiye we wezipe bilen anadoluning néwshehir shehirige yétip kélidu. u «xorasan ewliyaliri» depmu bilinidighan we anadoluning islamlishishigha büyük töhpe qoshqan diniy zatlardin birsi bolup hésablinidu. haji bektash néwshehirge yéqin jaydiki (hazir uning ismi bilen atilidighan) nahiyege dergah qurup, keng xelqning we oqughuchilirining éngini yorutushqa bashlaydu. öz ismi bilen atilidighan «bektashiyliq» teriqitini qurup chiqidu. osmanli döwlitining qurulushi üchün chong xizmetlerni körsitidu. osmanli döwlitining asasliq qurughluq armiyesi bolghan «yenicheriler»ni bektashiyliq qaidiliri boyiche yétishtürüp chiqidu.
«yenicheriler» urushqa atlanghanda choqum bektashi aqsaqalliri birlikte bolatti we ularni urush üchün righbetlendüretti. haji bektashning telimatliri insan, kainat we allah söygüsini özige asas qilghan bolup, bügünki dewrdimu yalghuz anadoludila emes, balqanlardin ottura asiyayighiche bolghan rayonlarda nurghun kishiler uninggha egishidu. haji bektash eyni dewrning muhim diniy zatliridin mewlana jelaliddin rumi we yünüs emre bilen yéqin dostlardin idi. uning meqbirisini we etrapidiki bnalirini bektashiylar muqeddes dep bilip ulughlaydu we bektashiyliqning merkizi süpitide chongqur hörmetleydu. haji bektashning meqbirisi öz nöwitide yene xelqaraliq ehmiyetke ige diniy kimliki we özgiche binakarliq shekli sewebidin birleshken döletler teshkilati dunya medeniyet mirasliri tizimlikige namzat körsitildi.
*** ** *** *** **** *** *** *****
haji bektash meqbirisi hazir türkiye medeniyet ministirliqigha tewe bir muziy süpitide mulazimet qilmaqta. meqbire peqet bektashiylar teripidinla emes, belki sunniy mezhibige mensup minglighan kishi teripidinmu ziyaret qilinmaqta we hörmetlenmekte. muziy merkiziy kérish éghizidin tartip 3 bölümge ayrilidu.
birinchisi, «nadar» dep atilidu. bu bölümde hemmining diqqiniti tartidighini 1902 – yili yasalghan 3 cheshmidin ibarettur. höylining témigha yézilghan we bektashiyliq eqidisini ipadilep biridighan söz durdaniliri meqbirining meniwiy muhitigha tolimu mas kelgenlikini hés qilduridu.
ikkinchi bölümi höyligha kéripla ong terepke jaylashqan bolup, u yerde ataqliq «shir cheshmisi» bar. bu höyligha kirgen hemila kishi dégüdek cheshmining süyini échidu. ong terepni boylap ilgirliginingizde bir türükning arqisida mazargha oxshap kétidighan yerdiki bir aq mermer tash diqqitingizni tartidu. riwayet qilinishiche, «qehwechi baba» namliq bir bektashi aq saqili qehwe teyyarlash jeryanida köp qétim warang – churung qilghanliqidin xijalet bolup, ölüp ketkende haji bektash meqbirisining ayaq teripige depin qilinishni we üstige mermer yatquzuwétilishini wesiyet qilghan iken. shunungdin tartip haji bektash meqbirisige kelgen kishiler üstige aq mermer yatquzup tüzliwétilgen «qehwechi baba»ning qebrisini dessep ötidu. ongdin bir az aldi terepte tamaqxanisi bar. bu yerde eyni chaghda tamaqning qandaq pishurulghanliqi her xil üskiniler bilen namayan qilip bérilidu. gümbezlik merkiziy tamaqxanisida intayin chong bir qara qazan bar bolup, bu qara qazanni «yenicheriler»ning muqeddes bilidighanliqi melum.
tamaqxana bölümidiki ziyaritingiz axirlashqandin kéyin sirtqa chiqip udulingizdiki dergah bölümige kirginingizde, bektashiylarning kéyimliri, kitapliri we ishletken buyumliri hemde tamgha yézilghan xetlerdin teshkil tapqan körgezmini körisiz. dergahning eng muhim qismi bolsa, bektashiylarghila xas ibadet türi hésablinidighan «jem olturishi» yeni topliship béyit oquydighan we samagha chüshidighan «qiriqlar öyi»dur. bu yerde bektashiyliqning rehbiri 12 imamgha wekillik qilidighan orunduqta olturup, «jem»ge riyasatchilik qilidu. qétilghanlargha diniy pelsepe wezlirini sözleydu. bektashiylar arisidiki mesililermu mushu sorunda hel qilinidu. bektashiyliqning eng muhim nesihiti «qulunggha, tilinggha we bélingge ige bol» dégendin ibaret bolup, bu nesihet dawamliq tekrarlinip turidu. bektashiylarning pütünley insanperwerlikni we héch kishige azar bermeslikni asas qilghan pelsepe sistémisi mana bu «jem murasimi»lirida ögitilidu. «qiriqlar mejlisi»de bolsa, diniy rehber törde emes, kérish éghizidiki derwazining yénidila nepsini terbiyelesh uchun olturidu.
**** ** *** *** *** *****
muziy ichide yene haji bektashning hayat chighida ishletken we hazir meqbirisi bolghan jaygha barisiz. bu yerde haji bektashning shundaqla bektashiyliq teriqitining muhim diniy rehberlirining sanduqliriningmu qoyulghanliqi diqqitingizni tatidu. haji bektashning sanduqi osman beyning oghli orxan bey teripidin yasitilghan idi. bu meqbiride bir türküm «yenicheriler»ning sanduqliridin bashqa yene mustapa kamal ata turkningmu özi béghishlighan sanduqi körgezme qilinidu. yene sel ilgirliginingizde bektashiyliq teriqitining shekillinishide muhim rol oynighan balim sultanning meqbirisinimu körisiz.
bir - biridin güzel peribajilar orun alghan hemde tarixiy jayliri bilen meshhur bolghan kapadokya rayonidiki haji bektash meqbirisini choqum bir qétim ziyaret qilishni utnumasliringizni téleymiz.
