xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining naheq bahaliri

türkiye awazi radiyosi: «iqtisadiy siyaset közniki» namliq sehipimizning bu heptilik sanida yildirim beyazit uniwérsitéti siyasiy penler fakultéti iqtisad kafédrasi oqutquchisi piroféssor doktor erdal tanas qaragölning «xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining naheq bahaliri» mawzuluq analizini huzurunglargha sunimiz!

uzun yillardin buyan xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining naheq bahalirigha duchar bolup kéliwatqan türkiye, yéqinda «mudiyz» shirkitining türkiyening inawet nomurini töwenlitish qarari bilen yene bir qétim naheqchilikke uchridi. pul – muamile bazarlirida héchqandaq tesir peyda qilmighan bu qararning némige asasen chiqirilghanliqi, yene nurghun jawabsiz soal isharetlirige aylanmaqta.

1991 – yili xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining inawet nomuri karwini bilen tonushqan türkiye, shu chaghdin béri mezkur shirketlerning qerellik bahalashliri dairiside bolup kelmekte. gerche bahalashlarning döletlerning mewjut sélinma muhitini nezerde tutup élip bérilidighanliqi ilgiri sürülüwatqan bolsimu, waqitning ötüshige egiship bu shirketlerning chiqarghan qararlirining obyéktipliqtin yiraq siyasiy qararlar ikenliki qarishi éghir salmaqni igileshke bashlidi؛ hetta xelqara inawet derijisini bahalash shirkiti – mudiyz teripidin ötken hepte élan qilinghan türkiyening kirédit inawet nomurini töwenlitish toghrisidiki qararning bu qarashni küchlendüridighanliqini éytishimiz mumkin. mudiyzning türkiyening kirédit inawet nomurini töwenlitishi, türkiye iqtisadi 2017 – yili qolgha keltürgen körünerlik utuqlar, alahide yuqiri éshish nisbetliri we sélinma muhiti saheside tashlighan qedemlirining kirédit derijisini bahalash shirketlirining neziride héchqandaq ehmiyiti yoqluqini körsitip béridu.

eslidimu bu musapining tarixiy arqa körünüshige qaraydighan bolsaq, türkiyening xelqara inawet derijisini bahalash shirketliridin «meblegh sélishqa bolidighan dölet» nomuri alghan chaghlarning 1992 – 1994- yillar we 2012 – 2017 – yillar arisi ikenliki namayan bolidu. türkiye iqtisadining 2002 – yilidin kéyin, milliy ishlepchiqirish omumiy qimmitide körülgen éshishtin tartip dölet maliyesidiki yaxshilinishlarghiche bolghan musapide nezerge élinishi kérek bolghan köpligen amillar yillar boyiche nezerdin saqit qilindi.

mudiyzning 2013 – yili bergen «meblegh sélishqa bolidighan dölet» lik inawet derijisini 2016 – yilidiki xainlarche herbiy – siyasiy özgirish qozghashqa urunush herikitidin kéyin qayturup élishi bolsa, yene bir qétim bu qararlarning arqisida makro iqtisadiy körsetküchlerni tayanch qilghan konkrét seweblerning yoqluqini körsitip béridu. bu shirketler qararlirini köpinche siyasiy amillargha asasen shekillendürüp, bügünki siyasiy shert – sharaittin paydilinip iqtisadqa uzun muddetlik tesir körsitishke tirishmaqta. biraq bu yerde, bu xil tirishchanliqlarning ünümining bolmighanliqini we türkiye iqtisadining tewrenmes ornining künséri mustehkemliniwatqanliqini alahide tekitleshke toghra kélidu. bashqiche qilip éytqanda, pul – muamile bazarlirida mudiyzning türkiyening kirédit inawet derijisini töwenlitish qarari tüpeyli héchqandaq dawalghush bolmidi.

elwette bu dairide türkiyening yene bir kirédit körsetküchi bolghan pul – muamile baziri körsetküchining ehmiyitinimu estin chiqarmasliq lazim. pul – muamile bazarliri türkiye iqtisadining yéqinqi yillardiki éshish nisbetlirini, éksport hejimidiki éshishni, iqtisadiy ishench körsetküchige dair sanliq melumatlarnimu nezerge alidu.

türkiye iqtisadi 2017 – yilining aldinqi üch charikide otturiche %7.4 ashti, éksportta ottura mezgillik pilan mölcherliridin halqip, yéqinqi yillarning eng yuqiri baldiqigha örlidi. yene iqtisadiy ishench körsetküchide 2017 – yilining féwral éyidin 2018 – yilining féwral éyighiche bolghan jeryanda %11.1 lik éshish körülüshi, türkiye iqtisadining aldimizdiki mezgildimu éshishni dawamlashturidighanliqigha, éksport nishanini téximu yuqiri kötüridighanliqigha isharet qilmaqta.

yene bir tereptin, yéqinqi 14 yilda türkiye iqtisadigha qoshulghan biwasite chet el sélinmisi miqdari 193 milyard dollardin ashti. yene dunyawi iqtisadiy kirizis yüz bergen 2008 – yili dunya iqtisadi nahayiti qiyin künlerni bashtin kechürgen bolsa, türkiye iqtisadi saghlamliqini muhapizet qilip, biwasite chet el sermayisini jelp qilishni dawamlashturdi.

démek, türkiye iqtisadining emeliy ehwalining yuqiriqilardin ibaret ikenlikini, xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining qararlirining  türkiye réalliqidin yiraq ikenlikini yene bir qétim tekitlesh lazim.

buningdin bashqa yéqindin buyan küntertiptin orun élip kéliwatqan we bir qanche kün ilgiri ijra qilinishqa bashlighan «sélinma muhitini yaxshilash islahat pilani» arqiliq türkiye sélinmida yéngi dewrge kirishning yollirini izdimekte. hem meblegh salghuchilarning aldidiki tosuqlarni élip tashlash hem téximu muwapiq riqabet muhiti yaritip bérish meqsitide otturigha qoyulghan bu pilanning eng muhim nishanlirining biri, türkiyeni chet ellik meblegh salghuchilar üchün téximu jelpkar döletke aylandurushtin ibaret.

xulasiligende, yuqirida tilgha élinghan barliq ehwallar nezerge élinghinida, türkiye iqtisadining nöwettiki obrazining xelqara inawet derijisini bahalash shirketlirining subyéktip bahaliridin xélila üstün ikenlikini körüwalghili bolidu. shübhisizki, türkiye iqtisadi aldimizdiki mezgilde sélinmilar sayisida dadil qedemlerni tashlighan halda éshish nishanigha qarap ilgirileydu.