uyghurlarda böshük medeniyiti

türkiye awazi radiyosi xewiri: «bowaqlargha xas aramgah, rahet makan» dégen menilerni bildüridighan böshük qedimki dewrlerdin tartipla xelqimizning bala terbiyelishide muhim orun tutqan. böshükning addiy we yötkep ishlitishke epliklikidin qarighanda, xelqimizning qedimqi dewridila böshük ishlitishi xéli omumlashqanliqi melum.

turmushimizdiki böshüklerning türi köp, nusxilirimu her xil bolup, kündilik turmushta omumlashqanliri xantaji, senem, qol senem, qirima, egme, nawa, anarche böshük, méhrab nusxiliq böshük qatarliq on xildin ashidu.

adette eneniwi böshükler oxshashla yerlik yaghach matériyallardin yasilidu. böshüklerning uzunluqi adette 85 – 90 santimétir, kengliki 40 santimétir, égizliki 50 – 60 santimétirghiche bolidu. qurulmisi asasen shal, tiz, chétiq, poza (bel yaki omurtqa), nacha (ariliq özekler), tengle (tenglik – bala yatidighan qismi) qatarliqlardin teshkil tapidu. böshükning körkemlikini ashurush üchün qirghuda alma, anar, qapaq, munchaq qatarliq shekiller chiqirilip, isitéréoluq körünüsh hasil qilinidu. böshükke yene bir yürüsh böshük jabduqliri, yeni uwuda, yastuq, shildirshap, yögek, zaka, chembirek, jak, shümek, chörek, tizliq, oshuqluq, kasha (qol tartqu), yüz yapqu qatarliqlar hazirlinidu.

anilirimizning böshükining xasiyiti heqqidiki bayanliri we méditsina ilmining böshükning bala terbiyeleshtiki ilmiyliki heqqidiki bayanlirigha asasen, böshükning rolini mundaq bir nechche nuqtidin körüwalghili bolidu:

birinchi, böshük balilarning beden qurulmisini kichikidin bashlap ölchemlik yétildürüshke paydiliq. böshükte chong bolghan balilarda adette doqa, dok, toxo tösh (döng meyde), ich maymaq, tash maymaq, singa sönggech, müriliri égiz – pes, boyni maytuq, pechek (paqalchaqliri O shekillik) bolup qélishtek alametler körülmeydu.

ikkinchi, böshükke bölengen balida asanliqche öpkisi shamaldap qalidighan, éghir yötilidighan, zukam bolidighan ehwallar körülmeydu.

üchinchi, böshük jabduqliri qerellik aptapqa qaqlinip, quruq hem issiq saqlanghanliqi üchün, bowaqlarda tola siyip süydük yéyiwétidighan, engizi éship kétidighan, qeghishliq qilidighan ehwal körülmeydu.

tötinchi, uyqu bowaq üchün eng chong aram élish, huzurlinishtur. herxil éhtiyaji qandurulsimu, uyqusini tapalmay tola yighlaydighan bowaqlar böshükke bölinip «elley naxshisi» gha siyliq tewritip bérilse, asanla uxlap qalidu.

beshinchi, böshükni lerzan tewritish bowaqni uxlitishtin bashqa, bowaq bedinidiki boghum – ügilerni, muskullarni ghidiqlap, ulardiki qan aylinishni yaxshilashqa paydiliq.

eqil – parasetlik ejdadlirimizning mol tébbiy bilimi, ilmiy tejribisi bilen böshükler nahayiti ilmiy asasta layihelengen. balining méngisi chayqilip ketmesliki üchün «yorgha» chiqirilghan, hazir sharikliq asma shekildimu yasalmaqta. folklor medeniyitimizning nemuniliridin biri bolghan böshüklirimiz layihelinishi ilmiy, matériyal menbesi tebiiy hem köp, tennerxi töwen, bahasi erzan, ishlitishke eplik, paydilinish qimmiti yuqiri, hüner – senetlik bolushtek alahidiliki bilen milliy xasliqni namayan qilidu.

xelqimiz ezeldin böshükni étnik turmushining bir qismi dep ulughlighachqa, bowaqni böshükke bölep béqish aditi bir xil étnik udum süpitide dawamliship keldi. bu étnik turmush aditimiz, bir tereptin, méditsina ilmining bowaqlarni saghlam chong qilish pirinsipigha uyghun kélish, yene bir tereptin, xelqimizning turmush aditige mas kélishtek alahidiliki bilen tarixtin buyan öz qedir – qimmitini saqlap kelmekte.

ishinimizki, uzaq tarixqa, shanliq milliy enenige, özgiche étnik turmush xasliqigha ige böshük medeniyitimizning istiqbali téximu parlaq, dewr mélodiyesige jor halda téximu ilghar, téximu jezbidarliqqa ige bolup, kélechek igilirini téximu saghlam terbiyeleshte öz rolini ünümlük jariy qildurghusi.

bu qimmetlik maqalining aptori «abliz muhemmed sayrami» ependimge köptin köp rehmet éytimiz. aptorgha téximu köp muweppeqiyetler tileymiz. eziz xelqimiz we qedirdan millitimizge cheksiz amet we bext tileymiz.