uyghur tili we tarix tetqiqati toghrisida léksiye sözlendi

türkiye awazi radiyosi xewiri: merkiziy istanbulgha jaylashqan uyghur akadémiyesi her xil témilarda ilmiy paaliyetlirini téximu janlandurmaqta. uyghur akadémiyesi uyghurlarning her sahe we oxshimighan témilarda tetqiqat bilen shughulliniwatqan tetqiqatchi, bilim ademlirining netije we utuqlirini uyghurlargha we dunyagha tonushturushni؛ bu arqiliq yéngi bilim ademlirining yétiship chiqishigha ilham bérishni nishan qilghan bolup, bu meqsette 23 – aprél eyni waqitta uyghur aptonom rayonluq muzéyida xizmet qilghan we «bizning tarixi yéziqlirimiz» dégen kitabning muellipi qurban weli ependini léksiye bérishke teklip qildi.

léksiyege, istanbuldiki uyghur oqutquchi – oqughuchilar we xizmetchilerdin bolup, 30 din artuq kishi qatnashti. qurban weli ependi aldi bilen, özini bu pursetke ige qilghan uyghur akadémiyesige we léksiyesini anglash üchün kelgen barliq qérindashlargha rehmet éytip, özini qisqiche tonushturdi. u hazir qiliwatqan tetqiqatliri üstide toxtalghanda, arxéologiyelik pakitlarni asas qilghan halda yillardin béri toxtap qalghan uyghur arxéologiyesi we uyghur tili üstidiki tetqiqatlirini qaytidin bashlighanliqini bildürdi. u sözide, uyghur xelqining «yette chong keshpiyat» i üstide eser yazghanliqinimu eskertti.

u uyghur tili tetqiqati üstide toxtalghanda, munularni bildürdi:

«hazirqi zaman uyghur tili élipbesi 1924 – yili sabiq sowét ittipaqi tüzüp bergen uyghur tili élipbesini we girammatikisini asas qilidu. sabiq sowét ittipaqi buninggha mueyyen siyasiy meqset we gherezlirini singdürgen. kéyinki yillardimu siyasiy meqsetler bilen dawam qilghan bir qanche qétimliq imla tüzüsh we yéziq özgertish heriketliri netijiside, hazirqi zaman uyghur tili girammatikisi we yéziqi aghzaki tilni toghra ipadiliyelmeydighan halgha kélip qaldi. uyghur tilida eslide üzük tawushlardinmu boghum tüzülidu. sabiq sowét ittipaqi tüzgen girammatika qaidiliride bu qaide yoq qiliwétildi.   mesilen, tl – til emes, dl – dil emes, br– bir emes.»

u uzun sozuq tawushlarni yéziqta ipadilesh mesilisi üstide oylinishni yash tetqiqatchilarning semige saldi.

qurban weli ependi léksiyening ikkinchi témisida, uyghur arxéologiyesi we tarix tetqiqati üstide toxtaldi. u 1862 – yilidin bashlap yawropadin  uyghur élige arxéologlarning kélishke bashlighanliqini bildürdi. u bir qanche nuqtilarni alahide tekitlep, mundaq dédi:

«eyni waqitta uyghur élige kelgen arxéologlar kélishim boyiche kelgen. ular hergizmu xitay hökümiti dégendek  tapqan asare – etiqilerni oghrilap ketmigen. belki shu yerdiki hökümet wekilliri bilen kélishim tüzüp sétiwalghan. buning tarixiy höjjetliri bar. ular uyghur élide qurulghan 36 sheher dölitining izlirini tetqiq qilghan. 1934 – yili birinchi kroren güzilini shiwétsiyelik bérikman tapqan. 1979 – yili uyghur aptonom rayonluq muzéyidikiler bérikman axéologiyelik tekshürüsh élip barghan jaylarni qézip, dunyagha dangqi chiqqan ikkinchi kroren güzilining mumiyasini tapqan. bu kroren güzilining yashighan mezgili birinchi qétimliq   tekshürüshte 6400 yil burun dep békitilip, xelq gézitide élan qilinghan. kroren güzili bilen birlikte, bughday, ötük we toqulma kiyimlermu tépilghan. bularning hemmisining tarixi 6400 yil dep békitilgen. men hazirmu bular toghrisidiki tetqiqatlirimda ashu 6400 yil dep békitilgen hökümdin paydiliniwatimen. kroren güzilining DNA si tekshürülgendin kéyin, kroren güzilining qan tipi tarim wadisida yashaydighan uyghurlar bilen oxshash, yene iskandinawiye arallirida yashaydighan xelqler bilenmu oxshash, türkiye türkliri bilen özbéklerning qan tipi bu qan tipigha yéqin, dep xulase chiqirilghan.»

tetqiqatchi qurban weli ependining léksiyesi axirlashqandin kéyin, ixtiyari soal sorash we erkin munazirlishishqa yéterlik waqit ajritildi. axirida, uyghur akadémiyesining reisi abdulhemit qaraxan ependi söz qilip, özining milliti we wetini üchün xizmet qilghan, ter aqquzghan kishilerni hörmetlesh we ularni qedirleshning uyghurgha mensup hemme kishining burchi ikenlikini, shunga akadémiyening bu qétimliq léksiyeni orunlashturghanliqini qeyt qildi.