ataqliq alim haji bayrami weli

türkiye awazi radiyosi xewiri: haji bayrami weli beglikler we osmanli impériyesi dewride yashap ötken anadoluning ataqliq alimliridin biridur. esli ismi numan bolup, enqerening solfasal (zulfazil) yézisida 1340 – 1350 – yilliri tughulghan. atisining ismi ehmed, bowisining ismi mehmudtur. anisining ismi tarixiy menbelerde qeyt qilinmasliq bilen birlikte maziri solfasal yézisidur. nöwette haji bayrami weli tughulghan öy süpitide qobul qilinidighan bir öy solfasal jamesining yénida muzéydur.

uninggha «bayram» ismini bizge ustazliridin «somunju baba» leqimi bilen tonushluq bolghan sheyx hamiduddin aqsarayi qoyghandur. haji bayrami welining özidin kichik safiyuddin we abdal murad isimlik qérindashlirining barliqi bilinmekte. safiyuddinning mazarining nediliki namelum bolush bilen bir waqitta, abdal muradmning haji muradi weli dégen ismi bilenmu bilinidighan yene bir qérindishi abdal muradning meqberesi künimizde chanqirining eldiwan nahiyesi seydiköy yézisididur.

haji bayrami weli besh oghul, üch qiz perzent yüzi körgen bolup, oghullirining ismi ehmed baba, baba sultan, edhem baba, ibrahim baba, eli babadur. qizliridin «xeyrrunnisa xatun» heqqide melumat yoq. haji bayrami welining nesli oghli sheyx ehmed baba we qizi xeyrunnisa xatunning ewladliri arqiliq hazirghiche dawamlashqan.

osmanli impériyesi dewrige ait tarixiy höjjetlerde haji bayrami welining neslidin bolghan shexsler zikri qilinghan. jümlidin enqerediki fatime baji yézisida meqbere, jame, xaniqa qatarliq yadikarliqliri bar bolghan haji tughrul we oghul begning haji bayrami welining neslidin ikenliki qeyt qilinghan. uning ewladliridin ehmed baba enqerediki «pir öyi» isimlik xaniqaning sheyxliq wezipisini ötigen. qizi xeyrunnisa xanun bolsa bizge türk edebiyati we medeniyitige miras qaldurghan yadikarliqliri bilen tonushluq bolghan shair eshrefoghlu rumining repiqisidur.

haji bayrami welining baliliq dewride enqere we etrapi osmanli sultani orhan ghazining oghli gazi sulayman pasha teripidin 1354 – yili osmanli impériyesining térrotériyesige daxil qilinghan. ölke merkizi bolghan enqere osmanli impériyesi hakimiyet yürgüzgen mezgildimu muhim oron tutidighan bolup, anadolu beglerbégining hakimiyet merkizi bolghan.

haji bayrami weli shu yilllarda téxi kichik bala bolup, baliliq dewrini qérindashlar teshkilatining tesiri küchlük yerlerdin biri bolghan enqerege oxshighan bir sheherde ötküzgen.

sheher merkizi we yézilarda hünerwen - kasiplar birlikining wekilliri bolghan ahi babalar bar idi, ahi chomaq, ahi muhemmed, ahi elwan, ahi ewran, ahi hüsam, ahi sherafeddin, ahi yaqub, ahi murad, ahi doghan, ahi ören, ahi mesud qatarliqlar shu shexslerning bir qismidur. ahiler (qérindashlar teshkilatining ezaliri) shehiride yétishken haji bayramning yene bir leqimi «ahi sultan» dur. derweqe u, ustazi somunju babaning tewsiyesige binaen déhqan – charwichiliq bilen shughullanghan bir ahi léderdur.

haji bayrami weli somunju babaning yénigha kétishtin burun melike xatun medrisiside bir mezgil oqutquchiliq qilghan.

ewliya chelebi 1560 – yili haji bayrami welining qebrisi we kulliyyesini ziyaret qilghan. ewliya chelebige köre, er sultan, haji bayrami welining ustazidur. er sultanning enqere aghachpazarida kichik gümbezlik bir meqberesi bar bolup, meqberesi hemme teripidin ziyaret qilinidu.

haji bayrami weli hem ilim – meripet babida kamaligha yetken bir alim hem ewliyalardin hésablinidighan tesewwup ehli idi. yildirim beyazid xan ottura anadolugha yürüsh qilghan mezgillerde haji bayrami weli bilen uchriship qalghan we yildidim xan uni «meslihetchilik» wezipisige teyinligen.

1402 – yili enqere urushida yildirim xanning qoshuni yéngilgendin kéyin somunju baba bilen birlikte bursadin köchüp kétip, adana wilayitidiki jeyhan deryasi boyidiki ewliyalar yashaydighan bir yézigha yerleshken. bir mezgil bu yerde yashighandin kéyin bursagha qaytqan. somunju baba enqerege qaytqandin kéyin haji bayrammu enqerege qaytip, dawamliq oqughuchi yétishtürüsh bilen shughullanghan. uning bügünki künde bilinidighan meshhur oqughuchiliri arisida fatih sultan mehmetning ustazi aqshamseddinmu bar idi. sultan 2 – murad haji bayrami weli bilen edirnede tonushqan.

haji bayrami weli 1430 – yili enqerede wapat bolghan we özidin kéyin tesis qilinghan «bayramiliq» dep atalghan bir supiy sulukining bashlamchisi bolghan.

qedimki dewr osmanli impériyesi tarixining yazghuchisi ashiqpashazade uni mundaq tonushturghan:

anadoluda haji bayram otturigha chiqti, u dualiri meqbul ewliyalardin biri idi.