تورک دونیاسینا حصر ائدیلمیش عؤمورلر، "یوسف خاص حاجب"

”تورک دونیاسینا حصر اولونموش عؤمورلر“ پروگرامینین بو بؤلومونده قاراخانلیلار دؤورونون ان اؤنملی اثرلریندن اولان ”قوتادغو بیلیک“دن و اونون موللیفی یوسف خاص حاجبین حیاتیندان بحث ائدجییک. 

تورک دونیاسینین اورخون-یئنی‌سئی آبیده‌لریندن سونرا قدیم زامانلاردان میراث قالان دیرلی شاه‌ اثرلریندن بیری‌ده بالاساغونلو یوسف خاص حاجبین اون‌بیرینجی عصرده قلمه آلدیغی ” قوتادغو بیلیک“ اثریدیر. قاراخانلیلار دؤورو تورکجه‌سیندن گونوموزه قدر گلیب چاتان یگانه حجملی ادبی اثر اولماسی‌ ایله بؤیوک اهمیت کسب ائدیر.

قوتادغو بیلیک 1069-1070-جی ایللر آراسیندا اورتا تورک دؤورو دئدیگیمیز دؤورده یازیلمیشدیر. اثر قوشما شکلینده یازیلمیش منظوم مثنویدیر و سیاستنامه و یا نصیحتنامه اولاراق ساییلا بیلر. 6645 بیت، یعنی 13 مین مصراع‌دان چوخ اولان اثرده مولیف اؤز دؤورونون دؤولت اداره‌چیلیگی آنلاییشینی قلمه آلمیشدیر. ”قوتادغو بیلیک“ معاصیر تورکجه‌یه ترجمه‌ده ”بختور اولماق بیلگیسی“ معناسینی وئرسه ده، حرفی معنادا سیاستنامه‌دیر. اثر ایسلام روحوندا و اینسانلارا هر ایکی دونیادا تام برکتلی اولماق اوچون لازیم اولان یولو گؤسترمک مقصهدی‌ ایله یازیلمیشدیر. اثرین دؤرد اساس قهرمانی وار و حادیثه‌لر قارشیلیقلی سوال-جاواب شکلینده جریان ائدیر. قهرمانلاردان حؤکمدار گوندوغدو عدالتی، اونون وزیری آیتولدی بختی، حؤکمدارین اوغلو اؤگدیلمیش عاغیل، ایدراک، آنلاییشی و اودقورموش ایسه نتیجه‌نی تمثیل ائدیر. دیالوگ شکلینده قورولان قوتادغو بیلیکده یاخشیلیق ائتمیین فایدالاری؛ بیلگی و عاغیلین فایدالاری؛ دؤولتین صفتی؛ عدالتین کیفیتی؛ حؤکمدارین کیفیتلری؛ وزیرین، قوماندانین، ائلچیلرین، باش آشچینین و قوللوقچولارین ایختیصاصلاری؛ دونیانین قصورلاری؛ آخیرته چاتماق؛ آغالارا خیدمت اوصوللاری، عالیملر، حکیملر، سحربازلار، یوخو تعبیرچیلری، منجیملر، شاعیرلر، اکینچیلر، تاجیرلر، حیواندارلار و یوخسوللارلا موناسیبتلر؛ ائولیلیک، اوشاق تربیه‌سی؛ ضیافته گئتمک آدابی؛ اؤلکه‌نی تنظیملمه اصولو؛ دوغرولوغا قارشی دوغرولوق، اینسانلیغا قارشی اینسانلیغین گؤستریلمه‌سی و دوستلوق مؤوضوعلاری موذاکیره اولونور. اثرده داها چوخ تورکجه‌ سؤزلره اوستونلوک وئریلمه‌سی موهوم مسئله‌دیر. او دؤورون شرطلرینه اویغون اولاراق، عرب و فارس دیللرینه و مدنیتلرینه قارشی تورک دیلینین اوجالدیلماسی و قورونوب ساخلانیلماسی اوچون یازیلمیش موهوم بیر باشاریدیر. اثرین موللیفی بالاساقونلو یوسف حاقیندا الده ائده بیله‌جییمیز یگانه قایناق اونون اؤز اثرینه سونرادان علاوه‌ ائدیلن معلوماتلاردیر. بو معلوماتا گؤره، یوسف اون‌بیرینجی عصرده بالاساقوندا دوغولوب. اصیل بیر عائله‌دندیر. اثرلرینه باخاندا عرب و فارس دیللرینی چوخ یاخشی اؤیرنمیشدیر. قوتادغو بیلیکی بالاساقوندا باشلاییب، کاشغاردا تاماملاییب. او دؤورون قاراخانلی حؤکمداری تاوغاچ قارا بوغرا خانین حضوروندا اوخوموشدور. خاقان بو اثری چوخ بینمیش و اونا ”خاص حاجب“ آدینی وئرمیش. اثر اوزرینده 18 آی ایشلدیگینی و 50 یاشینین اولدوغونو، بونا گؤره‌ ده مشهور تورک دیلچیسی رشید رحمتی آرات اونون 1015-1016-جی ایللرده دوغولدوغونو بیلدیرمیشدیر. اؤلومو‌یله باغلی هئچ بیر معلومات یوخدور. یالنیز اثرینین سون حیصه‌سینده یازیب کی، ایندی قوجالیب.

"قوتادغو بیلیکین" اوچ نوسخه‌سینین دؤوروموزه قدر گلیب چاتدیغی معلومدور. اویغور حرفلری ا‌یله یازیلمیش سونونجو نوسخه هراتدا، عرب حرفلری ا‌یله یازیلمیش دیگر ایکی نوسخه ایسه مصر و فرقانه‌ده‌دیر. علم عالمینده بو دیرلی اثرین تحقیقی پروسه‌سینه تورکولوق وامبری تشبوث گؤستریب. لاکین رادلوف تام متنی درج ائتدی. آنجاق تفرعاتلی آراشدیرما رشید رحمتی آراتا مخصوصدور. تحقیقات تاریخینه نظر سالدیقدا، کوتادقو بیلیک اون‌دوقوزونجو و ییرمینجی عصرلرده بوتون دونیادا تورکولوژی ساحه‌سینده ائدیلمیش ان بؤیوک کشف حساب اولونور. بو کشفله تورک میللتینین تکجه شیفاهی عنعنه‌یه مالیک اولمادیغی ثبوتا یئتیریلدی. ایکی عصردیر کی، غرب دونیاسیندا اثرله باغلی آراشدیرمالار آپاریلیر. بو گونه قدر اوروپا، آمریکا، شوروی، چین خالق جمهوریتی، ژاپن، کره و تورکیه‌ده‌کی آکادئمیکلر تورک ادبیاتی‌ ایله باغلی آراشدیرمالارا باشلاییب، کوتادقو بیلیک شناسلیق اوزره بؤیوک تحقیقاتچیلار نسیللری یئتیشدیریبلر. هله‌‌ ده تحقیقی داوام ائدن بو اثر اون‌بیرینجی عصر تورکجه‌سینه ایشیق سالان تورک دونیاسینین چوخ قیمتلی خزینه‌سیدیر.