دونیادا ایز بوراخان تورک بؤیوک‌لری (14)
سئوگی‌لی اوخوجولار!
بوگونکو پروگرامیمیزدا اصلا باشقورد تورک‌لرین‌دن اولوب حیاتی‌نین اؤنم‌لی بؤلومونو تورکیه‌ده گئچیرن، میللی و عینی زاماندا ائورنسل تاریخ آنلاییشی تورک تاریخچیلیگینده درین ایز بوراخان بؤیوک دوشونور، دؤولت و بیلیم آدامی ذکی ولیدی توگان حاقیندا دانیشاجاغیق .
تاریخ بویونجا آنادولو، عثمانلی تورپاق‌لاری و تورکیه جغرافیاسی؛ اورتا آسیا، قافقاز، ایران و روسیا تورک‌لری اوچون اؤنم‌لی بیر یئره صاحب اولموش‌دور. آدی چئکیلن تورک جغرافیالاریندان تورکیه‌یه کؤچ ائدن، بورادا تحصیل آلدیق‌دان سونرا مملکتینه دؤنن و یا بورادا قالیب دا خیدمت‌لرینی داوام ائتدیرن بیلیم و مدنیت اینسان‌لاری‌نین ساییسی آز دئییل . شوبهه‌سیز، تورکیه بو باخیم‌دان تورک دونیاسی‌نین ان اؤنم‌لی مرکزلرین‌دن و تورک بؤیوک‌لری‌نین گؤروشمه نقطه‌سی بیر اؤلکه اولموش‌دور. آنجاق اونوتمامالیییق کی، تورکیه‌ده یاشاماغی سئچن تورک بؤیوک‌لری‌نین ده بو اؤلکه‌یه و عمومیتله تورک مدنیتینه بؤیوک خیدمت‌لری اولموش، بیر چوخ یئنی‌لیک قازاندیرمیش‌دیر.
بو بیلیم، مدنیت و سیاست آداملاریندان بیری ده ذکی ولیدی توگان‌دیر. توگان 10 دسامبر 1890دا باشقوردیستانین ایسترلیتاماک شهری‌نین کوزن کندینده دوغولدو. ایلک اؤیرتیمینه اؤتک مدره‌سه‌سینده باشلایان توگان، 1908.جی ایلده کندین‌دن قاچا‌راق قازانا گلیب بورادا اؤزل درس‌لر آلدی، غیر روس معلم مکتبی و قازان اونیورسیته‌سینده تحصیل حیاتینا داوام ائتدی. اورادا کاتانوو و آشمارین کیمی بیلگین‌لرله تانیشدی. اؤیرنجیلیک ایللرینده روس، عرب و فارسجانی دا چوخ یاخشی درجه‌ده اؤیرنن توگان، 1909دا ماذون اولدوغو قاسیمیه مدره‌سه‌سینده "تورک تاریخی و عرب ادبیاتی تاریخی معلمی" اولدو. 4 ایللیک اؤیرتمن‌لیگی سیراسیندا 1911ده "تورک و تاتار تاریخی" آدلی کیتابی یاییملاناراق مشهور اولمایا باشلادی و بو سایه‌ده قازان اونیورسیته‌سی آرکئولوژی و تاریخ جمعیتینه عضو سئچیلدی. بؤیوک بیر ذکا، آراشدیرما و آنالیز قابیلیتینه صاحب اولان ذکی ولیدی توگان، قازان اونیورسیه‌ستی تاریخ، جغرافیا و ائتنوگرافی درنگی آدینا داشکند، بوخارا و فرغانه‌ده تاریخ، ادبیات و ائتنوگرافی ساحه‌لرینده آراشدیرما‌لار یئریتدی و بو سیرادا، تورک دیلی‌نین ان اؤنم‌لی تاریخی قایناقلاریندان اولان قوتادغو بیلیگ‌ین یئنی بیر نسخه‌سینی تاپدی.
ذکی ولیدی توگان، علمی ایشلری‌نین یانیندا، اجتماعی و سیاسی اولایلارا و گلیشمه‌لره قارشی دا اولدوقجا دویارلییدی. خالقی‌نین اؤزگورلوگو و باغیمسیز‌لیغی اوچون موباریزه ائدن توگان، 1916دا اوفا مسلمان‌لاری‌نین نماینده‌سی اولاراق دومایا سئچیلدی و پترزبورگا گئتدی. سووئت دئوریمی‌نین آردین‌دان 29 نوامبر 1917ده باشقوردیستانین اؤزارکلیگی اعلان ائدیلدی. آنجاق تخمینا 3 آی سونرا، روس‌لارین ایشغالینا اوغرایینجا، ذکی ولیدی توگان حبسه آتیلدی و 4 آی سونرا بوراخیلدی. باشقوردیستاندا ساوونما باخانی اولاراق چالیشان توگان، سووئت رژیمیله ایله آنلاشاممایینجا مباریزه اوچون 1920ده تورکیستانا گئدیب، باسماجی حرکتینه قاتیلدی. آنجاق بو مباریزه‌ده باشاری الده ائده‌ممه‌یینجه تکرار علمی فعالیت‌لره اوداقلانمایا باشلادی. پاریس و برلین کیتاب‌خانا‌لاریندا ال یازما نسخه‌لر اوزرینده چالیشدی. بو آرادا اونون فعالیت‌لری، تورکیه‌دکی بیلیم و مدنیت اینسان‌لاری‌نین دا دقتینی چئکمیشدی. دؤنمین اؤنم‌لی شخصیتلرین‌دن اولان حمداهلع صوبحی، فواد کؤرپولو ، رضا نور و یوسف آکچورا طرفین‌دن 1925ده تورکیه‌یه چاغیریلدی. ایکی ایل سونرا ایستانبول دارالفونونوندا تورک تاریخی و تاریخده آراشدیرما متودلاری ساحه‌سینده درس‌لر وئرمه‌یه باشلادی. آنجاق چوخ تأسف کی، 1932ده بیرینجی تورک تاریخ کنگره‌سینده رسمی تاریخ تزینه آیقیری/ضد فیکیرلر ساووندوغو اوچون وظیفه‌سین‌دن آیریلماق مجبوریتینده قالدی و وینه گئتدی. وین اونیورسیته‌سینده ابن فضلان‌ین سیاحتنامه‌سی آدلی تزیله دکتراسینی بیتیردی و آردین‌دان بن و گؤتینگن اونیورسیته‌لرینده خوجا‌لیق ائتدی.
ذکی ولیدی توگان 1939دا میللی ائییتیم باخانی‌نین دعوتی ایله تکرار تورکیه‌یه گله‌رک، ایستانبول اونیورسیته‌سینده عمومی تورک تاریخی کورسوسونو قوردو. آنجاق بو گلیشمه، اونون چتین‌لیک‌لری‌نین بیتدیگی آنلامینا گلمیردی. نئجه کی ایکینجی دونیا ساواشینین سون دؤنملرینده تورانچی‌لیق و سووئت رژیمی علیه‌ینه فعالیت سوچون‌دان یارقیلانا‌راق 10 ایل حبسه محکوم ائدیلدی، آنجاق حربی محکمه‌نین قراری ایله آغلاندی. 1948ده تکرار اونیورسیته‌‌ده گؤره‌وینه داوام ائدن توگان، عمرونون سونونا قدر اورادا چالیشدی و سونوندا، 26 جولای 1970ده ایستانبولدا وفات ائتدی .
ایلگیلی‌لی خبرلر
اورتا آسیا جمهوریتلرینین گوند‌مینده‌کی گلیشمهلر
دونیانین اؤنده گلن اؤلکه‌لری اورتا آسیا جمهوریتلرینی بیر بوتون اولاراق گؤرمه‌یه باشلادیلار
آورآسیا جمهوریتلرینین گۆندمینده‌کی گلیشمهلر
۷-۸ می ۲۰۲۴ تاریخلرینده آذربایجان باشباخانی علی اسدوو تۆرکیه‌یه رسمی سفر گئرچکلشدیردی
