Törkiyä häm dönya waqiğaları 101

Katolik çirkäwe häm Vatikan däwläte liderı Papa Francis 28-30nçı noyabr könnärendä Änkara häm İstanbulğa räsmi säfär belän kilde. Bu säfär diplomatik häm dini maqsatlı ide. Papa Änkarada Törkiyä ilbaşı Ärdoğan häm Diyanät eşläre başlığı belän ütkärgän söyläşülärendä Törkiyä-Vatikan arasındağı mönäsäbätlärneň nığıtıluı qaraldı. Papa häm Ärdoğan xalıqara tınıçlıq, Süriyä mäs’äläse kebek regional’ krizislar belän humanitar problemalarnı çişärgä teläwlären açıqladılar.

Bu teläklär barı tik diplomatik ritorik bulıp qına qala. Çönki Papa xalıqara krizislar bulsın töbäktäge problemalar bulsın çişeleş tä’min itäçäk tä’sirgä iyä bulmağan uyınçıdır. Papa Vatikan däwläte başlığı bulsa da, millät-däwlätlär häm xalıqara oyışmalar kebek aktiv häm tä’sirle tügelder. Papalık häm qalğan dini oyışmalarnıň xalıqara mönäsäbätlärdäge role häm yoğıntısı 400 yıldan ozın barışta yuq dip äyterlek. Zamança dönyada sekulyarizm yäisä dönyawilek nigeze arqasında dini oyışma häm avtoritetlarnıň urının bik köçle säyäsi uyınçılar bulğan millät-däwlätlär aldı. Zamança çorda barlıq dini oyışma häm eşçänleklär zur ülçämdä däwlätlär häm däwlätlärara mönäsäbätlärneň külägäsendä qala.

Märmär universitetı säyäsät beleme häm xalıqara mönäsäbätlär bülege uqıtuçısı, professor, doktor Ramazan Gözänneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez.

Vatikan klassik il çikläre bulğan millät-däwlät tügel, İtaliya däwläte eçendä şähär däwläte kebekter. Vatikannıň Urta çorda bulğanı kebek qalğan xalıqara uyınçılar östendä wäqalät häm avtoritetka iyä buluı da äytelmäs. Çönki Rim-Vatikan däwläte 17nçe ğasırda imzalanğan Westfalya xalıqara kileşüe belän barlıq säyäsi avtoritetın yuğalttı. İkençe yaqtan İstanbuldağı Grek pravoslaviye çirkäwe häm patriarx ta Lozanna xalıqara kileşüenä kürä Törkiyä Cömhüriyäteneň möstäqillägenä bäyle oyışma. Grek pravoslaviye çirkäwe patriarxı dini yaqtan tışqı mönäsäbätlärgä häm prestijğa iyä bulsa da, säyäsi bularaq bernindi köçe häm wäqaläte yuqtır.

Läkin bu papalık häm patriarxiyaneň dini oyışmalar häm säyäsättän taypıluın aňlatmıy. Alarğa ışanuçı xalıqlar häm şäxeslär östendäge tä’sireneň buluın qabul itärgä kiräk. Mäsälän, Vatikan däwläte barı tik Katolik mäzhäbe oyışması ğına tügel, şul uq waqıtta 1 milliardtan artıq katoliknıň dini wäkile bulıp tora.

Papanıň İstanbuldağı söyläşülärendä dinnär häm mäzhäplär arasındağı mönäsäbätlärne nığıtu qaraldı. Papanıň başta İstanbulda İslam urınnarına baruı, Soltanäxmät mäçetendä doğa itüe, azan uqılğan waqıtta Qor’ännän ayätlär uquı, dinnärara mönäsäbätlärneň üsü cähatennän möhim bulğanda Pravoslaviye çirkäwendä dini cıyında qatnaşuı, Bartholomeus belän küreşep söyläşüe häm Katolik-pravoslav çirkäwläre arasında ber deklaratsiya imzalawı, xristiyannar arasındağı berlek cähatennän zur ähämiyätkä iyä.

Papanıň İstanbul, xätta, Törkiyägä säfäreneň töp maqsatınıň Pravoslav çirkäwe belän mönäsäbätlärne nığıtu buluı äytelä alına. Katolik häm pravoslav çirkäwläre arasındağı mönäsäbätlär 1054nçe yılda ike çirkäwneň ber-bersennän ayırıluı arqasında özelgän. 1960nçı yıllarda qabat qorıla başlağan mönäsäbätlär Papa häm Bartholomeus tarafınnan ittifaqqa äyländerelä. İstanbulda imzalanğan deklaratsiyaneň maqsatı – ber milliardlık Katolik dönyası belän 300 million tiräsendäge Pravoslav dönyası arasındağı bağlarnı üsterü. Şul räweşle, deklaratsiyaneň barı tik dini eşçänlek buluın äytep bulmıy. Dini yaqınayunıň, kim digändä, ike däwlätneň wazğiyätenä uňay häm tiskäre tä’sir itüe kürelä.

Bolardan berençese - Törkiyä östendäge potentsial’ yoğıntısıdır. Patriarx Bartholomeus imzalağan kileşüneň Törkiyäne bäyläwçe yulınıň bulmawı qadär mänfäğatläre belän dä turı kilmi. Monda din beläň däwlätneň xalıqara mönäsäbätlärdäge wazğiyäte arasında bik sizger çik bar. Ägär dä patriarx tözegän bu kileşü barı tik dini bulsa, wäqalät häm avtoritetnı bozu probleması tumıy, läkin kileşü Törkiyäneň berär mänfäğatenä qatışa ikän, ayıruça, dini ekümenik däğwası säyäsi ölkägä taypılsa, butalçıqlıq barlıqqa kiler. Törkiyä ekümenik däğwasınıň ilneň eçke häm tışqı säyäsätenä yök yäisä problema kiterüen telämäs.

Deklaratsiyaneň mondıy butalçıqlıq tudırmawı aňlaşıla. Deklaratsiyaneň Papa-Ärdoğan söyläşüennäň soň imzalanuı Törkiyäneň raslawın aluın kürsätä. Törkiyä dini ireklär bäyläneşendä patriarxnıň papalık belän mönäsäbätlären nığıtuına yärdäm itä. Xätta bu yärdämneň Törkiyäneň Katolik häm pravoslav dönyasındağı imidjın köçäytüe äytelä alına.

Katolik-pravoslav xezmättäşlege deklaratsiyaseneň ikençe ülçäme Grek-pravoslaviye-Mäskäw çirkäwläre arasındağı mönäsäbätlärgä bäyle, bu isä Rusiyäneň wazğiyäten qızıqsındıra. Grek pravoslav häm Mäskäwdäge pravoslaviye çirkäwläre arasındağı östenlek köräşe Balkan, Könçığış Awrupa, Yaqın Könçığış häm dönyadağı pravoslavlar belän bäyle. İstanbul deklaratsiyase Grek pravoslav çirkäwen tağın da yaxşı wazğiyätkä citkerä ala häm bu wazğiyät Mäskäw öçen borçu tudıra ala. Bu borçu Mäskäw çirkäwenä qağıla, läkin Putin citäkçelegen dä qızıqsındırmawı äytelmäs. Bu isä İstanbul-Mäskäw arasındağı säyäsi mönäsäbätlärgä qağıla.

Törkiyä-Rusiyä mönäsäbätlärendä dinneň bik tä’sirle buluın äytä almıybız. Putinnıň Papadan soň Törkiyägä kilüe oçraqlı, töp maqsatı – dini tügel, ä iqtisadi häm säyäsi mäs’älälär ide.