Törkiyä häm dönya waqiğaları 86

Yaqın Könçığışta soñğı yıllarda barlıqqa kilgän qızıqsındıru uyandıruçı täräqqiyätlärneñ berse – “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” (ĞDİD) isemle terror oyışması ğämälläre. Şuşı terror oyışmasınıñ tanıqlığı häm eşçänlege töbäktä häm dönyada aptıratuçı wazğiyätne xasil itte. Ämma tağın da ğäcäpländergän faktor – xalıqara cämäğätçelekneñ häm aktyorlarnıñ şuşı wazğiyätkä kürsätkän qapma-qarşılıqlı häm soñarğan totışı häm reaktsiyäse. Bu oyışma ber yıl buyı inde Süriyäda häm yaqınça ber ay buyı Ğiraqta qorallı çaralar başqara, ilçelekne basıp ala, keşelärne totıq itep ala, il çiklären boza, şähärlärne yawlap ala, terrorçılıq çaraların başqara, keşelärneñ başların kisä, mäzhäb suğışın ütkärä. Bu växşilekkä häm xoquqsızlıqqa qaramastan bigräk tä töbäktä tä’sirle bulğan global häm regional aktyorlardan citdi reaktsiya yasalmıy ide. Ni Ğiraq belän Süriyä çikläreneñ sızıluında baş rol uynağan Angliya häm Frantsiyadan, ni dä Amerika Quşma Ştatları häm Rusiyä Federatsiyäsennän “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı tawışları çıqtı.

Näq “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışması suğışçılarınıñ başta Ärbil qalasına yanıy başlawına häm äzidilärne üterä başlawına, soñınnan Musul böyäsen basıp ala başlawına qädär. Bu täräqqiyätlär xalıqara köçlärneñ häm cämğiyätneñ köçle reaktsiyäsen tudırdı. Obama citäkçelege “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ Ärbilgä yanawı häm äzidilärgä genotsid ixtimalın säbäp itep kürsätep, hawa operatsiyälären ütkärde. Bu räweşle Obama berençe tapqır barı tik “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına ğına qarşı tügel, Ğiraq häm Süriyädäge täräqqiyätlärgä qarşı xärbi operatsiya yasağan buldı.

Soñınnan tağın da möhim ber reaktsiya yasaldı. Berläşkän Millätlär Oyışması İminlek Şurası “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” häm başqa terror oyışmalarına qarşı bertawıştan 2170 nomerlı qararnı qabul itte. Bu qarar soñğı waqıtlarda töbäkkä qağılışlı qabul itelgän iñ kritik qarar. Çönki BMO İminlek Şurasınıñ 5 daimi äğzase ni Süriyä mäs’äläsendä, ni dä başqa regional täräqqiyätlärdä bertawışlılıqnı tä’min itä aldı. “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı üseş alğan şuşı xalıqara konsensusnıñ citdi ähämiyäte häm yoğıntıları bar.

2170 nomerlı qararnıñ möhimlegen häm tä’siren açıqlağançı, qısqaça, eçtälege turında äytep uzıyq. Qarar asılı cähätennän “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte”, Nusra häm “Äl Qaidä” kebek terror oyışmalarınıñ tuqtatıluı öçen bertörkem çaralarnı häm çikläwlärne, sanktsiyälärne bilgeli. Qarar belän xalıqara cämäğätçelekneñ häm aktyorlarnıñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte”nä häm başqa terror oyışmalarına materiallarnı tä’min itüen, matdi yärdäm kürsätüen tıya, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ häm “Nusra"nıñ 6 äğzaseneñ tıyıluın teli. Tağın da ähämiyätlese - bu qararnı ütämäwçe illärgä qarşı iqtisadi çikläwlär qullanıluı telänä, ämma xärbi ber çaranı küzdä totmıy.

2170 nomerlı qarar häm annan elek Amerika Quşma Ştatlarınıñ hawa operatsiyäläre “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte”nä häm terror oyışmalarına qarşı monnan arı tä’sirle säyäsät alıp barıluı qatğılığın kürsätä. Germaniya, Frantsiya häm xätta Rusiyä Federatsiyäsennän “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı suğışqan kördlärgä säyäsi häm xärbi yaqlaw kürsätelä başlandı. Frantsiya häm Germaniya kördlärneñ xärbi törkemnäre bulğan päşmärgälärne köçäytü öçen xärbi, diplomatik häm säyäsi yärdäm kürsätte. Amerika Quşma Ştatlarınıñ hawa operatsiyäse belän ber ük waqıtta ütkärelgän päşmärgä ciröste operatsiyäse näticäsendä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ tä’sire beterelä başladı. Terror oyışması Ärbil häm körd töbäklärennän çitläşterelde, äzidilärgä qarşı iminlek liniyäse buldırıldı, Musul böyäse terror oyışmasınıñ yanawınnan qotqarıldı.

Ämma tağın da zurraq ber täräqqiyät - Ğiraqta Premyer-ministr Malikineñ urınına Haydar Al Abadineñ Premyer-ministr bulıp wazıyfalandırıluı. Öç tapqır Premyer-ministr bulğan Malikineñ mäcbür itelep xakimiyättän çitläşterelüendä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı operatsiyälärneñ tä’sirle buluı mağlüm. Çönki Maliki citäkçelege “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı üz köçläre belän köräş alıp bara almadı häm Ğiraqta iminlekne urnaştıra almadı. Bu wazğiyät anıñ nigezdä uñışsız buluın kürsätte. Şuşı uñışsızlıqnıñ näticäsendä Amerika Quşma Ştatları belän bergä xalıqara cämäğätçelek Malikineñ wazıyfasınnan kitüen teläde. Xätta bu illär arasında İrannıñ da buluı belderelä. Näticädä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ soñğı aylarda xäräkätlänüe häm Ğiraqta basıp alu ğämällären başqaruı – Malikine awır xäldä qaldırıp, Premyer-ministrlıqtan çitläşterelüenä yul açtı.

2170 nomerlı qararnıñ tağın da kiñ häm ozaq möddätle yoğıntılarınıñ bulaçağı raslana alına. Xalıqara cämäğätçelekneñ häm bigräk tä 5 daimi ilneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” häm “Nusra” kebek terror oyışmalarına qarşı xezmättäşlek urnaştıruı - Ğiraqta häm Süriyädä yaña däwerne başlata ala. Ägär bu säyäsät uñışlı bulsa, yäğni “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte”, “Nusra” häm “Äl Qaidä” oyışmaları Süriyädän häm Ğiraqtan tulısınça çistartılsa, bu ike ildä yaña säyäsi küreneşneñ xasil buluı mömkin. Şuşı küreneşkä kürä, Süriyädä Rusiyä Federatsiyäse häm İran yaqlawçı Äsäd rejimınıñ, Ğiraqta isä Amerika Quşma Ştatları häm İran yaqlawçı Abadi xökümäte raslanğan bula. Bu räweşle Abadi xökümäte eçendä şiği-sönni-körd koalitsiyäseneñ buldırıluı tä’min itelä alına.

Bu täräqqiyätlärneñ Törkiyä häm başqa töbäk illäre öçen dä citdi näticäläre bulırğa mömkin. Törkiyä cähätennän berençe uñay näticä - “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması totıq itep alğan 49 Törkiyä watandaşınıñ azat itelüe bulaçaq. Tiskäre näticä isä - Äsäd xakimiyäteneñ xalıqara aktyorlar tarafınnan raslanuı näticäsendä Törkiyä-Süriyä mönäsäbätlärendäge kiyerenkelek tağın bilgele ber waqıt däwam itä ala.

Ämma şul uq waqıtta “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte”, “Nusra” häm “Äl Qaidä” kebek terror oyışmalarınıñ Süriyädän arındırıluı – Törkiyäneñ iminlege häm mänfäğätlärenä yaraqlı häm uñay alğarış bulaçaq.

Häm monnan tış, päşmärgälärneñ tağın da kübräk qorallandırıluı häm ciñülärgä ireşüe – “çişeleş barışı” cähätennän tağın da qızıqlı ber wazğiyätne barlıqqa kiteräçäk.