12nçe-20nçe ğasır başı törki-tatar ädäbiyatında dini fol’klor häm sufıyçılıq
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 10/20
12nçe-20nçe ğasır başı törki-tatar ädäbiyatında dini fol’klor häm sufıyçılıq turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı, törki tellär häm ädäbiyat belgeçe, filologiya fännäre doktorı, professor Älfinä Sibğatullina, filologiya fännäre doktorı Aysılu Sadıykova, ğalimä-doŝent Rezedä Xäyretdinova xezmätlärenä tayanıp äzerlädek.
12nçe-20nçe ğasır başı törki-tatar ädäbiyatı, yäğ’ni Urta ğasırlar däwere borınğı törki süz sänğate häm fol’klorı nigezendä barlıqqa kilä. Anıñ üseşendä klassik ğaräp-farsı, şulay uq ğosmanlı, uyğur, üzbek, tatar, törek häm ğomumän, törki telle başqa ädäbiyatlar zur rol’ uynıy. Mäqaläbezdä häm aldağı mäqalälärebezdä dä, qısqaça 12nçe-20nçe ğasır törki-tatar ädäbiyatıında dini fol’klor näm sufıyçılıq, ul zamannıñ kürenekle törki –tatar yazuçılarınıñ icatları turında qısqaça mäğ’lümatlar birergä tırışırbız.
Törle regiyonnarda taralıp yäşäsälär dä, törki-tatar yazuçılarınıñ xalıq ädäbiyatına xezmät itülären kürsätkän urtaq motivsürätläre, personajları ğasırlardan ğasırlarğa küçep yäşäp kilä. Törki-tatar ädäbiyatı tarixına kergän bu yazuçılar, şağıyr’lär ber ük waqıtta Könçığış ädäbiyatına da zur öleş kertälär. Çönki barlıq syujitmotivlarnıñ çişmäbaşı İslam xalıqlarınıñ böyek kitabı Qor’ängä barıp totaşa. 12nçe ğasırdan başlap 20nçe ğasırğa xätle ädäbi äsärlär, küp kenä xalıq icatı äsärläreneñ dä başlamnarı Allahığa, Möxämmäd päyğambärgä, anıñ dürt säxabäsenä salawatlar, maqtawlar äytep yazıla, söylänä. Tradiŝiyä ğasırlar aşa ütä häm totrıqlı räweş ala. Bu üzençälek törki şağıyr’lärdä-borınğıdan Äxmät Yäsäwidä, Qol Ğalineñ “Qıyssai-i Yosıf”ında, Möxämmäd’yar poêmalarında, Utız İmänidä, Qandalıynıñ dini äsärlärendä, Yunıs Ämräneñ şiğır’lärendä häm başka äsärlärdä küzätelä. Bu sıyfatlar, mondıy urtaqlıqlar törki-tatar ädäbiyatın berböten itep formalaştırdı.
Bilgele bulğança, tatarlarnıñ törle cirlärgä kitep dini belem êstärgä barğannarı mäğ’lüm. Boxarada alar sufi Äxmät Yäsäwi, şulay uq Bahawetdin Näqışbändi täğ’limatı belän tanışqannar. Qavqazda, Qırımda Näqışbändi ideyälärenä iyärgännär. Törkiyädä Mäwlana Cäläleddin-i Rumi, Yunıs Ämrä, Bäktaşlar yoğıntısında bulğannar.
Tatar ädäbiyatı küp dini yünäleşlärne üz êçenä alğan, çönki alar barısı da İslamğa qarıy, barısı da Qor’än belän ğamäl qılırğa öndi. Şuña kürä, şağıyr’lär, yazuçılar üz äsärlärendä nindider ayırım ber täğ’limatqa iyärä, dip qırt kisep äytep bulmıy. Yünäleşneñ döreslegen isbatlarğa tırışu ayırım ğalimnärdä küzätelä. Ämma sufilar kübräk säyäsi yaqtan ayırıla. İcatlarında isä ber ük obraz-sürätlär, Allahığa omtılu, didarın kürergä teläw bar; Möxämmäd päyğambärneñ miğracı, hicräte, tärcemäi xälendäge möhim êpizodlar şiğ’ri formağa salıp añlatıla, şiğ’riyättä simvollar, küp’mäğ’nälelek üsterelä.
Törbälärdä yäşäp, Allahını ziker itkän, lirik şiğır’lär yazğan ataqlı sufi şağıyr’lär üz tirälärenä şäkertlär, möridlär tuplağan. Alar küp oçraqta säyäsätçe bulmağannar, xäräkätlärneñ başında tormağannar, çönki böten fikerläre, omtılışları Allahığa bağışlanğan.
Mäsälän, ädäbiyat ğalime Şakir Abilov ”sufiçılıq feodalizm däwerendä şähärlärdäge hönärçelär, awıl cirendäge igençelär arasında izügä qorılğan tärtiplärgä qarşı oppoziŝiyä bularaq barlıqqa kilä” dip yaza üzeneñ xezmätendä.
Törki-tatar dini ädäbiyatı-İdel buyı Bolğar däwlätendä İslam dine räsmi räweştä qabul itelgännän soñ barlıqqa kilgän ädäbiyat.Ul buş urında tumağan, ä bälki üzenä qadär yäşägän borınğı törki mädäniyätlär nigezendä häm ğomumislam kul’turası êçendä formalaşqan. Törki-tatar dini-sufi ädäbiyatınıñ töp çığanaqları bulıp törki-tatar ruxi mädäniyäte, İslam dine häm tasauwıf tora. Şuña kürä dä ädip häm şağıyr’lär, törki-tatar teleneñ häm ädäbiyätınıñ mömkinleklärennän, tradiŝiyälärennnän faydalanıp, üz äsärlärendä iman häm dini-sufıyçıl inanıçlar sistemasın urtağa quydılar. Doğalar, ziker häm mädxiyälär, mönäcät häm ilahilär, täüxid häm näğıt’lär bu ädäbiyatnıñ nigezen täşkil itä.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) https://dspace.kpfu.ru>net PDF
Xäyretdinova R.R.,Sadıykova A.X.,”XII-XX ğasır başı tatar ädäbiyatında dini fol’klor’’.(däreslek).Qazan.2016
2) https://kpfu.ru>3.pdf PDF
Sibğatullina Ä.T.,”Tatar dini-sufi ädäbiyatı”.(däreslek-qullanma).Qazan universitetı.2013
