Şärif Qamal
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 41
Törkiyägä belem alırğa kilüçelärdän berse bulğan Şärif Qamal turında qısqaça küzätü
Klassik yazuçı, tatar sovet ädäbiyatına nigez saluçılarnıñ berse Şärif Qamal (Şärif Qamalletdin ulı Baygildiyev) 1884nçe yılnıñ 27nçe fevralendä êlekke Penza gubernası İnsar öyäze (Mordva ASSRnıñ Ruzayevka rayonı) Peşlä (Tatar Peşläse) awılında mulla ğailäsendä dön’yağa kilä.Bulaçaq ädipneñ atası şaqtıy qırıs keşe bula.Ğailädä zur qısınqılıq,tınçu atmosfera xökemlek sörä.
Ş.Qamal başlanğıç belemne üz awılında ala. Annarı iseme tirä-yüngä şaqtıy mäğ’lüm bulğan Läbäcä mäktäbenä uqırğa kerä. Monda ul bik tiz tanıla. Bu waqıtta haman köçäyä barğan mäğ’rifätçelek xäräkäte mädräsä tormışına,şäkertlär añına sizelerlek yoğıntı yasıy bara. Üzgäreşlär yäşüsmer Şärifne dä çitlätep uzmıylar.Anı inde ata-babasınnan qalğan ğadät belän mulla bulu perspektivası qızıqsındırmıy, başqa ideyälär, maqsat-burıçlar yäş’ yegetne alğa äydilär.Şul cirlektä atası belän qarşılıq kilep çığa. Näticädä,tuğan awılğa yul yabıla. Şärif Qamal şäkert çağınnan uq üz könen üze kürä başlıy:timer yul tözeleşendä qara êşçe bulıp êşli,ber säwdägärgä yallanıp ozaq qına il gizä. Qayda ğına yörsä dä,anı uquın däwam itü teläge taşlamıy. 1901nçe yılda ul Törkiyägä yul tota. Läkin Törkiyä, Ş.Qamal uylağança,qunaqçıl bulıp çıqmıy. Andağı yuğarı uqu yortlarınıñ işekläre dä, ul zamannarda baylar öçen genä açıq bula. Şärif Qamal Törkiyäneñ şul waqıttağı kul’turası, säyäsi ağımnarı belän nıqlap tanışa almıy. İstanbulğa ayaq basu belän anıñ küñele qayta, ruxı töşä, çönki şäkertlärneñ awız suların qorıta torğan İstanbul az ğına da şäkert xıyalındağı äkiyätlärgä oxşamıy. Ul üzeneñ real’ tormışı,räximsez köndälege belän yäşi häm şul kileş Şärif Qamalnı qabul itä.
Ş.Qamalnıñ yuğarı uqu yortlarına kerep uqırlıq aqçası da, baylığı da bulmıy. Barı berazdan soñ ğına qäğaz’lär küçerü êşen taba häm şul êştän açlı-tuqlı yäşärlek aqça yünältä. Waqıt äräm ütmäsen öçen,İstanbulnıñ “Darelmöğallimin” mäktäbenä irekle tıñlauçı bulıp lekŝiyälärgä yöri.
“Darelmöğallimin”-Törkiyädä başlanğıç mäktäplär öçen uqıtuçılar xäzerli torğan uqıtuçılar institutı. Tik ul yuğarı uqu yortı bulıp isäplänmi. Töple häm zur belem alırğa aşqınğan Şärifne bu ğına qanäğat’ländermi.Ul yuğarı belem alu yulların başqa cirlärdän êzli başlıy.
Ş.Qamal üze kebek belemgä susağan tatar yäş’lären taba.Alar Rusyada yuğarı belem alıp bulmaudan ğına Törkiyägä kilgän şäkertlär häm törle oçraqlı cirlärdä uqıp yörüçelär ikän.
“Darelmöğallimin”dä ber qış lekŝiyälär tıñlağaç,Ş.Qamal iptäşläre belän Misırğa kitärgä qarar qıla.Fäqıyr’lekläre arqasında alarğa Törkiyädä şaqtıy cäyäw säyäxät itärgä turı kilä.Alar İstanbul belän İzmir arasın cäyäw uzalar.Törkiyäneñ awılları,xalıqları belän,alarnıñ ğoref-ğadätläre belän tanışalar,faqıyr’ tormış küzätep,böten il tulğan bäxetsezlärne uylap baralar.
Qahirä şähärendä ber yıl belem alğannan soñ,fäqıyr’lege Ş.Qamalğa uquın däwam itärgä irek birmi häm ul Rusyağa qayta.
İnqıylabnı Ş.Qamal Peterburgta tatar mädräsäsendä möğallim bulıp qarşılıy.Ber ük waqıtta “Nur” isemle berençe tatar gazetasında êşli,şiğır’lär,mäqalälär yaza,tärcemä belän şöğıl’länä.
1907-1910nçı yıllarda Ş.Qamal üz awıllarında yäşi häm balalar uqıta.Şunda berençe xikäyäse “Uyanu”nı yaza.Bu klassik ädip bularaq tanılunıñ yul başı bula.
Monnan tış,20nçe yöz başında ul distälägän novella,”Aqçarlaqlar” povesten,”Xaci äfände öylänä” komediyäsen,”Tañ atqanda” romanın icat itä.
Ş.Qamal üzeneñ böten icadi talantlı häm ictimağıy êşçänlege belän sovet xalqınıñ ruxi üseşenä armıy-talmıy xezmät itkän yazuçı.Ädäbiyat ölkäsendäge xezmätläre öçen ul 1940nçı yılda Lenin ordenı belän büläklänä,aña şulay uq Tatarstan ASSRnıñ atqazanğan sänğat’ êşleklese digän maqtaulı isem birelä,1939nçı yılda Qazan xezmät iyäläre anı şähär Sovetına deputat itep saylıylar.1934nçe yıldan SSSR Yazuçılar berlege äğ’zası bula.
1942nçe yılnıñ 22nçe dekabrendä ädip yaqtı dönya belän saubullaşıp küzlären mäñgelekkä yoma.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) Ğ.Xalit.Şärif Qamal.Tatar ädäbiyatı tarixı,3 tom.Qazan,1986.
2) ”Sovet Tatarstanı yazuçıları” kitabınnan faydalanıldı.(Dautov P.N.,Nurullina N.B. Tatarstan yazuçıları.-Qazan,Tatarstan kitap näşriyäte,1986).
3) Kaşşaf Ğ.,Şärif Qamal.-Qazan:Tatgoizdat,1940.
4) Bäşir F.,Aqçarlaqlar ile päyğambäre/Ş.Qamal.Saylanma äsärlär.-Qazan:Tatar.kit.näşr.-2004.
5) Ğaynullin M.,Tatar ädipläre(İcat portretları)/M.Ğaynullin.Qazan:Tatar.kit.näşr.,1978.
