Tuqay şiğ’riyäte Törkiyädä
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 32
Urtaq baylığıbız bulğan söyekle şağıyrebez Ğabdulla Tuqay şiğ’riyäte Törkiyädä
Tatar xalıq şağıyre Ğabdulla Tuqay (Ğabdulla Möxämmätğarif ulı Tuqayev) 1886nçı yılnıñ 14nçı aprelendä êlekke Qazan gubernası Mängär voloste (TASSR Arça rayonı) Quşlawıç awılında mulla ğailäsendä tua. Keçkenädän yätim qalğan Ğabdulla, quldan-qulğa yörep, balaçağın Sasna, Öçile, Qırlay awıllarında uzdıra. Başlanğıç belemne Qırlay awılı mädräsäsendä ala.
1895nçe yıl başınnan Tuqay Ural’sk şähärendä yäşäwçe tuğannarı ğailäsendä tärbiyälänä. Biredä ul tatar xalıq icatın häm ädäbiyatın centekläp öyränä, ğaräp, farsı, törek, urıs häm başqa xalıqlarnıñ ädäbiyatı belän tanışa. Üze dä berençe şiğır’lären icat itä.
“Awılıbıznıñ yämen, suı tämen beläm,
Şuñar kürä söyäm canım-tänem belän.”
balaçaqtan uq härqaysıbıznıñ küñelenä tirän señep qalğan bu qaynar xisle, tirän mäğ’näle şiğ’ri yullarnı yazğanda (“Tuğan awıl”.”Ädäbiyät”,1909) Ğabdulla Tuqayğa äle nibarısı 23 yäş’ kenä bula.
Yäş’ şağıyr’neñ tuğan yaq tabiğatenä cılı mönäsäbäten belderüe, oşbu yaqtı dönyağa üze dä şul yäm’le yaz başında kilgängäme, yaz könnären taswirlawdan başlana. Gärçä balaçağı üksez bala bulıp, öydän-öygä, quldan-qulğa küçep yörep, räxät kürmiçä, qayğı-xäsrät êçendä uzsa da, şağıyr’neñ xalätennän zarlanmıyça, tuğan yağın şulqadär saf, samimi, yağımlı, yäş’ aralaş kölep, qaynar xislär belän taswirlawı tañ qaldırıp, soqlandıra:
Ayırılıp kitsäm dä sinnän gomremneñ tañında min.
İ Qazan artı! Siña qayttım söyep tağın da min.
Ul tanış qırlar, bolınnar tarttı äüwäl xissemi;
Tarta torğaç,quymadı,qaytardı axır cismemi.
Cömlätän izge ikän iç:ineşeñ,çişmäñ,kırıñ,
Yullarıñ,awıl,äwen,kibännäreñ dä ındırıñ;
Här fosulı ärbäğañ:yazıñ,közeñ,cäy,qış köneñ:
Barça,barça aq oyıq,kinder,çabata,ıştırıñ!
Häm kötüçeñ,êtläreñ,ügez,sıyır,sarıqlarıñ;
Barçası yaxşı:büre,cen,şüräle,saruq’larıñ.(”Tuğan ciremä”.1911)
Äye, Ğ.Tuqaynıñ ‘’Par at”, ”Qoşlarğa”, ”Qarlığaç”, ”Mäktäptä”, ”Êş betkäç uynarğa yarıy”, ”Wallahi”,…kebek şiğır’lärendä tuğan yaqnıñ tabiğate,yıl fasılları,kük cisemnäre,cir-suları,urman bolınnarı,üsemlekläre,qoş-qortları,canwarları h.b.turında qızıqlı,küp mäğ’lümatlar kiterep,bik matur itep taswirlap birelä.
Älbättä,Ğ.Tuqaynıñ tuğan yaq tabiğatenä qarata bulğan qaynar mäxäbbät xisläre anıñ ataqlı “Şüräle” poêmasında böten tulılığı,böten maturlığı belän sürätläp,gäüdäländerep,canlandırıp kürsätelä.
İcatı kiñ qatlaw xalıqqa bağışlanğan bulğanğa, Tuqaynı awıl da, şähär dä, möğallim dä, şäkert tä, säwdägär dä, prikazçik ta, din wä bazar ähele dä, zıyalılar häm qara êşçe dä belgän,uqığan,añlağan,çönki şiğırlärendä ul alarnıñ barçasın taswirlap birgän;ämma berdäy itep tügel: gadi xalıqnı üz itep, baylarnı, östen qatlaunı faş itep.Şul cähättän qarağanda Tuqaynıñ tel-stile ğacäyep däräcädä bay,sığılmalı,iñ möhime-xalıqçan buluı belän soqlandıra.
Böyek tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay-1905nçe yılda iğ’lan itelgän matbuğat irege näticäsendä formalaşqan yaña tatar ädäbiyatınıñ tawışın “Peçän bazarı”nnan başlap,Urta Aziya häm İstanbulğa qadär işetterä alğan berençe tatar şağıyre.Küñelendä İstanbulğa baru uyı bulsa da,Tuqayğa berwaqıtta da anda baru nasıyp bulmağan.
Törkiyäneñ ädäbiyatına,sänğatenä,mädäniyätenä küñel birä.Şağıyr’neñ İstanbulğa mönäsäbäte üzençälekle.Ural’skida mädräsädä uqığanda duslaşqan,Törkiyädän Ğabdelxämit rejimınnan qaçıp kilgän,İstanbul universitetı studentı Ğabdelwäli Ämrulla täêsirendä başta şiğırlären dä törekçäräk yaza.İstanbulğa bara almasa da,anı gel küzätep yäşägän Ğabdulla Tuqay şähärneñ säyäsi atmosferasın şiğır’lärendä çağıldırğan.Şunıñ belän bergä,Tuqay Qazandä yäşägän waqıtta duslarınıñ kitapxanälärendä Yañarış çorı törek ädäbiyatı äsärläre belän härdaim tanışıp barğan.
Xalqıbıznıñ böyek şağıyre,yaña däwer tatar ädäbiyatına nigez saluçı klasik,ädäbi tänqıyt’çe,publiŝist,yalqınlı satirik Ğabdulla Tuqay 1913nçe yılnıñ 15nçe aprelendä Qazanda üpkä awıruınnan wafat bula,Yaña Bistä ziratında cirlänä.
Ğabdulla Tuqaynı başqa millät xalıqları da üz itä.Söekle Tuqayıbızğa 2011nçe yılda Törkiyäneñ Anqara şähäreneñ Tuqay uramında aña monument,İstanbulda Tuqay parkı açıldı.Dön’yanıñ törle illärendä yäşäüçe törki xalıqlar öçen Tuqay iseme izge isemnär belän tiñ yöri.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Şäyxelislamov Z.R.İstanbul häm Tuqay.Fänni Tatarstan jurnalı,Qazan,N2,2016.
2)Bädiğıy Xänäfi.Ğabdulla Tuqay-tuğan yaq cırçısı.Fänni Tatarstan jurnalı,Qazan,N2,2016.
3)Barğan X.,Tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay häm törek ädäbiyatı.Fänni Tatarstan jurnalı,Qazan,N2,2016.
4)https://shigriyat.ru>authors>tukai>bio
