Ber säğat'tä nigä 60 minut?

“Nigä? Çönki” tapşıru tezmäbezneñ bu bülemendä ber säğat’neñ nigä 60 minuttan toruın qarayaçaqbız. Monı uylağanığız barmı: nigä ber säğat’ 100 tügel, 20 tügel, 60 minut? Şulay uq, här täwlek nigä 24 säğat’kä tiñ.

Cirebezneñ üz küçäre tiräsendä äylänüe  - 1 kön, Qoyaş tiräli äylänüe isä 1 yıl ikäne bilgele. Bu kürsätkeçlär galaktikabız öçen totrıqlı, tik här planeta öçen üzgä. Äytik, Yupiter Qoyaş tiräsendä äylänüen 4333 köndä başqarıp çığa. Kön häm yıl töşençäläre keşe añına bäysez, bu kosmologik küreneşlär.

Ä aylar, atnalar häm säğat’lär? Bu waqıt töşençälären keşelek uylap tapqan. İgençelek belän bergä utraq tormışqa küçkän keşelär aşaw-êçü häm toru urını şikelle töp ixtiyacların tağın da caylı qanäğat’länderä alırlıq xälgä kilä.  Borınğı çorlarda Mesopotamiya häm Misırda yäşäwçelär, qaysı köndälek tormışta kiräk bulğanğa, ikençeläre isä barı qızıqsınuçanlıqları arqasında, bügenge matematikağa nigez saldı.

Yaqınça 2 meñ 300 yıl êlek borınğı Greśiyädä Cirneñ äylänä ozınlığı farazlanuı belän waqıtnı ülçäwneñ ähämiyätle êtabı terkälä. Ul çorda Vavilon śivilizaśiyäse uylap çığarğan altmışlap sanaw sisteması kiñ taralğanğa, bu farazi näticä altmışqa bülenä häm bügen dä bilgele kiñlek tügäräkläre barlıqqa kilä. Tügäräkneñ êçke poçmaqları 360 gradus dip isäplängängä, ber tügäräk 360 gradusqa, 1 yıl 360 köngä, 1 säğat’ 60 minutqa, 1 minut 60 sekundqa tiñ dip qabul itelä. 60 sanı 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30ğa qaldıqsız bülep bula, bu isä xisaplawlarda zur ciñellek täêmin itä.

Bügen metrik sistema häm waqıtnı ülçäwdä unlıq sistema tağın da kiñ qullanıla.  Şulay da säğat’lärneñ 60 minut häm minutlarnıñ 60 sekund buluı tradiśiyägä nigezlängän. Keşelek tarixı buyınça barlıqqa kilgän kalendar’ häm säğat’ sistemalarıbız turında kiläse büleklärebezdä süz bulaçaq. Bügengä “Ber säğat’ 60 minut, çönki könne bülergä telägän täwge belgeçlär şulay östen kürä” dip tapşıruıbıznı tögällibez.