Äwliyä Çäläbi häm Säyäxätnamä

Qırıq yıldan kübräk böten Ğosmanlı ilen häm başqa mämläkätlärne gizep, törek mädäniyät tarixında başqa misalları bulmağan zur säyäxätnamä yazğan häm bügenge köndä ähämiyäte arta barğan şuşı äsäre belän bötenläşkän Äwliya Çäläbi häm anıñ tormışı

            Çın iseme tögäl bilgele bulnasa da, äsärdä qullanğan iseme belän tanılğan Äwliyä Çäläbi 1611nçe yılnıñ 25nçe mart könne İstanbul Unkapanda tua. Ätise saray zärkänçese (zärkänçe başı) Därviş Mäxmät Zillî Äfändi. Änise çığışı belän abxaz bulğan, 1nçe Äxmät däwerendä sarayğa kiterelä häm Därviş Mäxmät Zillî Äfändigä kiyäwgä birelä. Atalarınnan Yawız Üzbäk Fatixnıñ bayraq yörtüçese bula. Ber ir bala häm ber qız bala belän bergä öç bertuğan bulalar. Kürgän ber töşennän ilhamlanıp yulğa çığuın añlatuçu Äwliyä Çäläbi Ğosmanlı çorınıñ yaqınça 45 yıllıq köndälek tormışın yaqtırtaçaq 10 tomlıq iskitkeç “Säyäxätnamä” äsären icat itä.

            Keçkenädän ük sarayda belem alğan Çäläbi üz çorınıñ iñ yaxşı ğalimnäre belän tanışu, alarnı tıñlaw häm alardan sabaq alu forsatın taba. Matur tawışı arqasında sarayda muzıka däreslären dä ala. Sarayda bulğan çaqta yäş’ buluına qaramastan citlekkänlege belän dan tota, 4nçe Murat, açuı çıqqan çaqta, üzen yanına çaqırtıp äñgämä qorıp cibärgän.

            Berençe säyäxätlären İstanbul êçendä yasağan bulsa da  1640nçı yılda ätiseneñ röxsätennän başqa kitkän Bursa säyäxäte belän başlıy, annan soñ inde yaqınça 44-45 yıl buyı bertuqtamıy il buylap gizä, ilneñ böten yaqların diyärlek kürä, kürgännären yazıp terkäp bara, soñınnan alarnı qabat yaza häm cildlärgä, tomnarğa cıya. Bu räweşle İstanbuldan başlanğan säyäxät böten Anadolu, Rumeli, Qavqaz, Yaqın Könçığış, Ğaräp yarımutrawı, Könçığış Awrupa, Qara diñgez tiräse häm Misır belän bergä Nil yar buyları, Sudan häm Xäbäşstanğa qadär däwam itä. Axırdan bezneñ belgännärebez: Misır säyäxätendä yaqınça 10 yıl bula.

Ülem datası tögäl belenmäsä dä 1684nçe yılda İstanbulda buluı añlaşıla.

Äwliyä Çäläbi hiç öylänmi. Äsärendäge mäğ’lümatlärdän yaxşı itep atqa utıruı, söñge yaxşı uynawı, bik citez häm xäräkätle keşe buluı, härkem belän yaxşı mönäsäbättä buluı, yaxşı äñgämädäş, ziräk aqıllı bulıp, qatnaşqan mäcleslärdä süzen tıñlattıruı añlaşıla.

            Däwlät êçendä bik küp tanışı buluına qaramastan tormışın säyäxätkä bağışlağan Äwliyä Çäläbi säyäxätlärenä bulışlıq itü öçen waqıt-waqıt xatlar taşu, awıllarnı terkäw, salım cıyu kebek wazıyfalar başqara. Qayçağında ilçe wäkilleklärenä quşılıp, tağın da qurqınıçsız säyäxät itü forsatın qullana. Ğailäseneñ bay buluı ozın säyäxätläre öçen kiräkle çığanaqnı täêmin itüdä ciñellek tudıra, çönki säyäxätläre waqıtında anıñ qolları, xezmätçeläre yäki dusları üzen ozatıp yöri. Başqarğan xezmätläre öçen alğan büläklär, säfärlärdä anıñ öleşenä turı kilgän ğanimätlär häm satulardan alğan tabışlar da aña yaña kerem täêmin itä. Qayber säyäxätlärendä isä wäkilleklär belän bergä bulğanı öçen artıq çığımı bulmıy. İptäşe Mäläk Äxmäd Paşanıñ Äwliyä Çäläbineñ säyäxätlärendä möhim role bula, Bosniya, Rumeli, Van, Diyarbakır vilayätlärendäge bäylärbäylege waqıtında bergä bula, Anadoluda häm Rumelidä şaqtıy urınğa säyäxät qıla, şuña kürä üzenä “Mäläk (färeştä) Äxmäd Paşa” dip äytälär.

Yartı ğasır çaması säyäxätläre näticäsendä kiñqırlı mäğ’lümatkä häm täcribägä iyä bulğan Äwliyä Çäläbi ädip, şağir, ber ük waqıtta kalligraf, miniatyurist häm muzıkant bula. Bu sälätlären törle urınnarda kürsätä. Ayıruça gizgän urınnarda kürgän miniatyuralı häm yaqtırtılğan kitaplardan soqlanuın äsärlärendä yaza. Tıynaq bulğanı öçen härkem belän yaxşı mönäsäbättä buluı duslarnıñ sanın arttıra. Säyäxätlärendä bulğan gubernatorlar häm särdarlar belän dä yaxşı mönäsäbättä bula. Fäqät alarnıñ kimçeleklären kürgän çaqta bolarnı äytüdän dä tartınmıy.

            Äwliyä Çäläbineñ yazularında ğomum bularaq êkspressiyä maturlığı xökem sörä. Stile isä qayber urınnarda kürengän grammatika xatalarına qaramastan uquçını üzenä cälep itä. Añlatuında oçratılğan yazma telgä turı kilmägän qayber şäkellär bäyläneşle töbäk xalqınıñ söyläm telen citkerüne maqsat itä möğayen.

Äwliyä Çäläbi gizgän urınnardağı xalıqnıñ telenä häm söyläm şäkellärenä xosusıy ähämiyät birä. Ğadi häm êçkersez itep citkerü räweşe, söyläşkän kebek yazılğan cömlälär belän härkemgä möräcäğät itüne maqsat itä. Qayber tikşerenüçelär “Säyäxätnamä”ne xatiräi istäleklär bularaq ta kürä. Evliya Çelebi waqıyğalarğa yış qına sarkazm yaqınlaşa. Oçraşqan keşelärne oxşatıp qabatlawdan tartınmıy. Qayçağında citkergän äyberne tağın da tösländerü öçen uydırma xäbär yäki waqıyğanı östäp quya. Şul uq waqıtta uquçınıñ iğtibarın cälep itü öçen aqılğa sıymaslıq ğacäp waqıyğalarnı da añlata. Mäsälän, fillär uzğan awılda xatın-qızlarnıñ fil tudıruı, cihannan xäbär birüçe mäğarälär, çarasız awırularğa çara kürüçe tabiblär häm başqa ğadättän tış äyberlär uquçılarnıñ iğtibarın cälep itä.

            10 tomlıq Seyahatname bügenge köndä Topkapı Saray muzeyı kitapxanäsendä saqlana häm täwege tapqır 1928nçe yılda Törek tarix cämğiyäte tarafınnan äzerlänep bastırıla. Yaqınça 50 yılğa yaqın waqıt êçendä yazılğan bu äsär äytep uzğanıbız kebek, üzendäge tinsez mäğ’lümatlär arqasında könnän-kön qıymmätlänä bara.

Avtor: Nazgöl Qadırova 

ÇIĞANAQLAR:

1. https://islamansiklopedisi.org.tr/evliya-celebi

2. M. Cavid Baysun, “Evliya Çelebi’ye Dâir Notlar”, a.e., XII (1955), s. 257-264

3. R. Mantran, XVI-XVII. Yüzyıl’da İstanbul’da Gündelik Hayat (trc. M. Ali Kılıçbay), İstanbul 1991, bk. İndeks.

4. R. Dankoff, An Evliya Çelebi Glossary. Unusual, Dialectical and Foreign words in the Seyahatname, Harvard 1991.