Qıpçaq tele çorı äsärläre

“Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında törki cämğıyät’ mädäniyäte häm teleneñ möhim çorı bulğan qıpçaq tele däwere häm bu çordağı äsärlär turında süz alıp barabız.

Telneñ üseşen häm üzgärüen añlaw öçen ul telneñ tarixi prośessı belän bergä şul cämğıyät’neñ ışanuı häm sośial’ - mädäni tarixın da bik centekläp tikşerep äzerlängän xronologiya kiräk. Bügenge köndä törki dön’ya tikşerenüçeläreneñ bu yünäleştä uñışqa ireşüen küräbez. Tyurkologiya fäne barlıqqa kilü belän bu qısada törki telläneñ tarixi çor çikläre bilgelände häm centekle tikşerenülär başlandı. Törki telneñ tarixi prośesslarınıñ berse- qıpçaq tele çorı. İske qıpçaq tele yäki qoman tele dip atalğan törki tel 13-15 nçe ğasırlarda ber yaqtan Qara diñgezneñ tön’yağında  bügenge Rusiya, Ukraina häm Kavkazda, ikençe yaqtan kön’yaqta Misır häm Süriyädä yazma tel bularaq qullanılğan. Qıpçaq tele – tamırın törkilärneñ qıpçaq törkemennän alğan tarixi törki dialekt. Bu şivä migraśiya, qol säwdäse häm yallı ğaskärlär yärdämendä kiñ geografiyägä taralğan.

Tyurkologlar tarixi törki telneñ qıpçaq tele çorın öç törkem astında tikşerälär: Bozkır, Mämlük häm ärmän qıpçaq tele. Bu çordağı törki telgä zur öleş kertkän äsärlärneñ berse - “Codex Cumanicus” süzlege. Bu äsär 14 nçe ğasırda ital’yannar häm nemeślar tarafınnan tuplanğan ike bülektän torğan süzlek. “Codex Cumanicus”  - törki tel tarixında latin xärefläre belän yazılğan berençe äsär. Ul - qomannar arasında xristian dinen taratu öçen missionerlar äzerlägän, törki telne añlaw öçen qullanma kitap. 14 nçe ğasırnıñ törki telen yaqtırtuçı bu äsärneñ berdänber qul’yazma küçermäse İtaliyädä San - Marko kitapxanäsendä saqlana.

14-16 nçı ğasırlarda Mämlük qıpçaq tele çorında başqa äsärlärne dä küräbez. Tyurkologlar bu äsärlärne süzleklär häm grammatikalar, fikh äsärläre, uqçılıq häm atqa menü ostalığı äsärläre häm ädäbi äsärlär dip klassifikaśiyälilär. İske qıpçaq çorı äsärläreneñ iñ möhim yağı – küp grammatikalar häm süzleklärneñ ğaräplärgä törki telne öyrätü öçen yazıluı. Äbu Xayyan Möxämmäd bin Yosıfnıqı bulğan “Kitabü’l İdrak li Lisani’l-Etrak” yäğ’ni “Törki telne añlaw kitabı” äydäp baruçı süzlek, grammatika häm cömlä beleme kitabı. Mämlük qıpçaq tele çorınnan bügenge köngä qadär saqlanıp qalğan berdänber ädäbi äsär - “Gölstan tärcemäse”.

“Gölstan tärcemäse” – İran şağıyre Sadi äsäreneñ Säyfi Sarayi tarafınnan 1391 nçe yılda tämamlanğan irekle tärcemäse. Bu çornıñ tağın ber üzençälege – qıpçaqlarnıñ ärmännär belän kürşe buluları häm alarnıñ alfavitların qabul itep äsärlär qaldıruları. 16-17 nçe ğasırlarda ayıruça L’vov häm Kameneś-Podol’skiy bulu belän bergä Ukraina, Rumıniya, Moldova, Qırım häm Törkiyä kebek kiñ geografiyädä ärmän qıpçaq telendäge tekstlar 1521-1669 nçı yıllarda ärmän alfavitında yazılğan häm bügenge köngä qadär kilep citkän. 112 yazma äsär yaqınça 25-30 meñ bitkä citkän xäzinägä iyä.

Tarixta üz isemnären qaldırğan qıpçaq törkilärennän bügenge köndä qıpçaq teleneñ mirası bulğan qazaqlar, qırğızlar, Qazan häm Qırım tatarları, qomıqlar, karaçay-balkarlar, noğaylar, qaraylar, urumnarnı sanıy alabız. Xäzerge waqıtta da tikşerelä torğan bu çor äsärläre törki dön’ya häm törki mädäniyätkä zur öleş kertä.

Çığanaqlar:

1. Ercilasun, Ahmet. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ Yay.

2. Karamanlıoğlu, Ali Fehmi (1963). Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi. TDED, c. XII. İstanbul, s. 175-184.

3. Bodrogligeti, A. (1992). Eski Kıpçakça Sahasındaki Çalışmalar. TDAYB. 175-192 ss.