İzrailneñ agressivlığı Yaqın Könçığış geosäyäsäten yañadan şäkelländerä

8000 meñnän artıq keşeneñ ülemenä kitergän İzrailneñ Ğazzägä höcümnäre Yaqın Könçığış geosäyäsätendä zur borılış noqtası bulırğa mömkin. İzrailneñ cir öste höcüme İzrail belän “Xamas” arasındağı bäreleşneñ Ğazzä ar’yağına da çığaçağın kürsätüçe dinamikalar cıyılması barlıqqa kiterde. Tarixi yaqtan bu bäreleşlär tanış ürnäk buyınça bardı: “Xamas” İzrailgä höcüm itte, İzrail Ğazzägä hawa höcümnäre oyıştırdı, utnı tuqtatu täêmin itelde häm status-kvoğa kire qaytu buldı. Läkin 7 nçe oktyabr’dän soñ bulğan waqıyğalar bu model’dän kitüne kürsätä. İzrail möğayen Ğazzäneñ kim digändä tön’yağında daimi urnaşırğa teli häm şulay itep status-kvonı üzgärtä.

Säyäsi,iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaşnıň bu temağa aňlatmasın tӓq’dim itӓbez.

İzraildä höcümnär arqasında kilep çıqqan qurqınıçsızlıq krizisı zur külämdä “Xamas”nıñ aldan kürä almawı arqasında tiränäyde. İzrail armiyäseneñ kontrol’ne qulğa töşerüdäge 24 säğat’kä kiçegüe alarnıñ äzer bulmawın kürsätte. Monnan tış, 7 nçe oktyabr’ operaśiyäse İzrailne tirän ontologik qurqınıçsızlıq krizisına kiterde. Näticädä İzrailneñ fälästinle aktyerlarnı häm regional’ uyınçılarnı tuqtatu säläte sizelerlek kimede. Bu İzrailneñ qurqınıçsızlıq säyäsätlärendä zur üzgäreşlär kiçerergä mömkinlegen häm Yaqın Könçığışta zur üzgäreşlärgä kiterä aluın kürsätä.  

Törkiyä tışqı êşlär ministrı Xaqan Fidan Katarğa säfäre waqıtında assızıqlağança, bu qurqınıçsızlıq krizisı Fälästin konfliktın çişep yaña töbäk tınıçlığına kiterergä, yäisä kiñräk töbäk konfliktına äwerelergä mömkin. Xäzerge waqıtta tınıçlıq yıraq bulıp kürensä dä, regional’ totrıqsızlıq artu ixtimalı zur.  

Bu prośessnıñ yünäleşe İzrailneñ “Xamas”nı täêsirsez xälgä kiterü maqsatına ireşüdäge uñışına häm ul saylağan ısulğa bäyle. Çişeleş yulına İzrailneñ “Xamas”qa qarşı cir öste operaśiyäse, annarı Ğazzäne basıp alu häm okkupaśiyädän soñ idarä itüne üz êçenä ala. Läkin bik küp qıyınlıqlar bar. Çönki İzrail yağında real’ plan yuq. AQŞnıñ İzrailgä basımın arttıru häm “Xamas”nıñ qarşılıq kürsätüe bu maqsatqa qomaçawlıy ala. İzrailneñ çiksez xärbi köç qullanuı, kümäk cäza ısulları xalıqara tänqıyt’kä duçar buldı häm kiñäytelgän cir öste operaśiyäse İzrail öçen citdi awırlıqlar tudıraçaq.

Cir öste operaśyäseneñ İzrail häm Ğazzä ar’yağına küçü ixtimalı AQŞnı da, İzrailne dä çikli. Livan “Xizbullah”ınıñ bäreleşlärdä qatnaşuı, Süriyä häm Ğıyraqtağı törle suğışçı törkemnär tarafınnan AQŞnıñ xärbi köçenä höcüm itü AQŞnı bäreleşlärgä tartırğa häm anıñ külämen kiñäytergä mömkin.

İzrailneñ Ğazzädäge agressiyäse Yaqın Könçığış geosäyäsätendäge kiyerenkelekne arttırırğa häm potenśial bularaq däwam itkän normal’läşü barışın tuqtatırğa mömkin. Törkiyäneñ İzrailgä qarata mönäsäbäte ilbaşı Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ İzrailne köçle tänqiyt’läwe belän üzgärde. Şul uq waqıtta Ärdoğan Törkiyäneñ törle çaralar kürergä äzer buluın assızıqladı. Törkiyäneñ konfliktnı çişügä yünältelgän töbäk diplomatiyäsendä aktiv qatnaşuına qaramastan, İzrailneñ bilgelängän maqsatlarğa ireşkänçe, utnı tuqtatmayaçağı añlaşıla. Bu şartlarnı isäpkä alıp İzrail belän Törkiyä arasındağı mönäsäbätlärne normal’läşterü barışı kim digändä waqıtlıça tuqtaldı dip äytü döres bulır.  

İzrail – İran doşmanlığı köçäyü mömkinlege dä möhim. AQŞ İran belän turıdan - turı bäreleşlärdän qaça, İran yaqlaw kürsätüçe törkemnär tarafınnan Ğıyraq häm Süriyädäge AQŞ xärbi köçlärenä höcümnär bu poziśiyäne üzgärtä ala. İzrail Livan häm Süriyä aşa İran yoğıntısına qarşı toru tırışlıqların arttırırğa mömkin. Farsı qultığı illärendä İran belän yomşaru sizemläwe kimi häm Farsı qultığı - İran yaqınlaşuında kötü buluın kürsätä.

İzrail 7 nçe oktyabr’dän soñğı qurqınıçsızlıq häm tışqı säyäsät totışında ike däwlätle çişeleştän waz kiçärgä häm Fälästin probleması çitkä êtärelergä mömkin. Bu İzrailne izolyaśiyäli, İbrahim kileşüläre häm regional’ ittifaqlarnı näticäsez itä häm Ğaräp-İzrail kiyerenkelegen yañadan köçäytä ala. Fälästin problemasına iğ’tibar itmäw häm ike däwlätle çişeleşne kiçekterü regional’ radikal’läşügä häm potenśial’ global’ näticälärgä täşwiq itärgä mömkin.

 Bu qurqınıçlarnı isäpkä alğanda Yaqın Könçığışnıñ regional’ qurqınıçsızlıq moxite 7 nçe oktyabr’dän soñ köndäşlekkä äylänäçäk. İzrailneñ Ğazzädä däwam itkän cir öste operaśiyäse bu köndäşlek moxiten bäreleşlär moxitenä äyländerergä häm İzrailneñ qurqınıçsızlığına häm totrıqlılığına qıyınlıqlar tudırırğa mömkin. Mondıy qırqınıçsızlıq şartlarında İzrailneñ üzen imin häm qurqınıçsız xis itüe mömkin tügel. Şuña kürä İzrailneñ agressiyäsen çikläyäçäk aşığıç räweştä utnı tuqtatu iğ’lan itü kiräk.

Avtor: Säyäsi, iq’tisadi häm soŝial’ tikşerenülär waqıfı SETAnıň  qurqınıçsızlıq tikşerenülӓre direktorı, yazuçı, professor doktor Murat Yäşeltaş