İğ’tibarsız qaldırılğan kizü: sanlı demenśiya (деменция)
Tormışnıñ qızıqlı yaqları 43/2023
Tormışnıñ qızıqlı yaqları 43/2023
İğ’tibarsız qaldırılğan kizü (êpidemiya): sanlı demenśiya (цифрлы деменция)
Soñğı yıllarda sanlı dönya xakimiyät urnaştırğan sistemada yäşibez häm bik küp köndälek êşebezne başqaru öçen texnologiyadan möhim däräcädä yärdäm alabız.
Bu wazğıyät bertörkem bäxäslärgä dä yul aça. Şularnıñ berse: êlektron cihazlarnıñ bezneñ tanıp belü sälätebezne bozamı, yuqmı ikänlege belän bäyle.
Ä menä sanlı demenśiya “demenśiya xastalığı”, yäğ’ni xalıq arasında belengän iseme belän “aqıl saylığı” (añğırayu) belän ni qadär bäyläneşe bar?
“Sanlı demenśiya bu ğasırnıñ iğ’tibarsız qaldırılğan kizüe”
Üsküdar universitetınıñ nevrologiya belgeçe Cälal Şalçini sanlı (śifrlı) demensiyäne bügenge kön pandemiyası dip atıy häm östäp bolay di:
“Bigräk tä “Kovid-19” kizüe bezne öygä bikläp quyıp, texnologiyağa bäylelegebezneñ artuına säbäp buldı. Üzgärgän dönyada distaśion belem alu häm onlayn êş mömkinlekläre arttı. Monnan tış soñğı waqıtta yasalma intellektnıñ baş äyländergeç tizlek belän kübäyüı texnologiyağa bäylelegebezne arttıra häm sanlı demenśiya kizüeneñ yoğıntıların tizlätä. Sanlı demenśiya şuşı ğasırnıñ iğ’tibarsız qaldırılğan êpidemiyası häm bu da kiläse buınnarıbızğa täêsir itä.”
“Bez barıbız da sanlı aqıl saylığında”
“Bügen bez barıbız da töp köndälek êşlärne dä xätta başqara almayaçaq qadär iğ’tibarıbıznı tarqaw xälgä kitergän sanlı añğırayu, aqıl saylığı êçendä”, - dip äytä Şalçini.
Sanlı demenśiya belän aqıl saylığı (añğırayu) xastalığın çağıştırğan çaqta Şalçini aqıl saylığınıñ (añğırayunıñ) baş miyıneñ fiziologik qorılışınıñ keçeräyüı belän barlıqqa kilüen añlata. Yäğ’ni nigezdä ğadättä olı yäş’täge keşelärdä kürengän añğırayu, aqıl saylığı awıruınıñ simptonnarı tulısınça sanlı demenśiya yoğıntıları belän ber ük tügel.
“Al’śgeymer xastalığı belän bergä aqıl saylığı spektrındağı awırular yäş’ uzğan sayın, qartayu belän bergä artqan bulsa, sanlı demenśiya üsep kilüçe baş miyınnäre bulğan balalarğa da xätta täêsir itä ala. Êlektron cihazlarnıñ yäş’ çaqta artığı belän qullanıluına tabiblär häm psixologlar borçılıp basım yasıy. Sośial’ izolyaśiya, xäräkät köteklege, açu, qısqa waqıtlı xäter yuğaltular, üseş totqarlıqları sanlı demenśiya simptomnarınıñ qayberäwläre”, - dip fikerläre belän urtaqlaşa belgeç.
Sanlı aqıl saylığınnan niçek saqlanırğa?
Şalçini bolay dip kiñäş itä:
“Kiläse buınnarğa texnologiyanı aqıllı qulanırğa öyrätergä kiräk. Tikşerenülär basma materiallarnı uqunıñ uqığannı añlawnı arttıruın kürsätä. Şuña kürä uqu öçen planşet häm smartfon urınına jurnal, komiks, gazet kebek basma mäğ’lümat çaraların tağın da kübräk qullanunıñ qızıqsındırıluı kiräk”.
Üzgäreş üzebezdän başlıy
Baş miyınne aktiv häm sälamät totu öçen uyın uynaw häm künegülär yasaw bik möhim. Şalçini baş miyıbezne qayğırtu öçen tübändäge uyınnarnı uynarğa kiñäş itä:
“Açıq hawadağı sportlar real’ waqıttağı problemalarnı xäl itärgä bulışlıq itä. Balalarnıñ texnologik cihazlarda barı tik iğ’tibarnı arttıruçı häm reakśiyägä nigezlängän uyınnar urınına kim digändä uylaw häm problemanı çişü mömkinlegen birgän şaxmat, skrêbbl, pazl kebek uyınnarnı uynarğa öndäp torırğa kiräk. Ayıruça balalar – ata-analarnıñ közgese, işetkännären tügel, kürgännären yasıylar. Üzgäreş bezdän, üzebezdän başlıy”.
Çığanaq: “TRT Xäbär”
