Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan turında qısqaça xӓtirӓ-istӓleklӓr

  Bügenge yazmabıznı "Wikipedia" mӓğ’lümatlarına, "Tatar-inform" mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese Ruşaniya Altay xӓbӓrlӓrenӓ, "İntertat" yazmalarına  nigezlӓnep ӓzerlӓdek.

  Üzlӓren başqa xalıqlarğa xezmӓt itügӓ bağışlağan, isemnӓre başqa millӓtkӓ tayanıp mӓñgelӓşterelgӓn tatar şӓxeslӓrebez küp bezneñ. Äytik, törki xalıqlarğa, dönyağa isemnӓre başqort xalqı belӓn tӓñgӓllӓşterelgӓn tatarlarıbız da baytaq. Süzebez, ӓnӓ şundıylardan kürenekle sӓyӓsӓtçe hӓm dӓwlӓt êşleklese, milli-azatlıq citӓkçese, tarix ğalime, professor, Mançester universitetınıñ möxbir doktorı Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan xaqında bulır.

  Başqortstannıñ xӓzerge İşembay rayonı (районы) awılında mulla ğailӓsendӓ dönyağa kilӓ Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan. 1908-1909nçı yıllarda Qazanda "Qasıymiyӓ" mӓdrӓsӓsendӓ uqığan. Soñraq şunda uq törki tarixnı hӓm ğarӓp ӓdӓbiyatı tarixın uqıtqan, Qazan universitetında tarix hӓm lingvistika lekŝiyӓlӓren tıñlağan.

  Böten dönyağa, bigrӓk tӓ törek dönyası, törki dönya öçen zur ӓhӓmiyӓtkӓ iyӓ bulğan ğalim Äxmӓtzӓki Wӓlidineñ 1912nçe yılda Qazannıñ "Millӓt" tipografiyӓsendӓ "Törek wӓ tatar tarixı" isemle berençe zur fӓnni xezmӓte basıla.1917nçe yıldan milli xӓrӓkӓttӓ, ӓ inde 1923nçe yıldan möhӓcirlektӓ ğomer kiçerӓ ul. 1925nçe yılnıñ 25nçe mayında Törkiyӓgӓ kilgӓn Zӓki Wӓlidi berniqadӓr waqıttan soñ Törkiyӓ Cömhüriyӓte  watandaşlığına iyӓ bula.

   Zӓki Wӓlidi hӓm anıñ ğailӓse turında  "Tatar-inform" mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge xӓbӓrçese Ruşaniya Altay qısqaça bolay dip yaza: "Zӓki Wӓlidineñ Törkiyӓdӓge xatını noğay tatarı ide. Yalğışmasam, Başqortstandağı tormış iptӓşen dӓ noğaylardan dip işetkӓn buldı. Lӓkin balalarınıñ berqayçan da üzlӓreneñ başqort buluın ӓytkӓne bulmadı. Zӓki Wӓlidineñ qızı İsӓnbikӓneñ küñele tatarğa tağı da yaqın kebek toyıldı. Zӓki Wӓlidi ğailӓse belӓn Änkaradan Zonguldaqqa qaynatamnarğa kilӓ torğan bulğannar. Qaynatam Tahir Altay 1950nçe yılda Germaniyadan Törkiyӓgӓ yӓşӓrgӓ kilgӓç iñ êlek Zӓki Wӓlidine êzlӓp taba. Bik ozaqlap söylӓşep utırğanlıqları xӓteremdӓ. Qızı İsӓnbikӓ Toğan da qaynanamnıñ xӓlen gel beleşep tordı. Berniçӓ mӓrtӓbӓ bezneñ öyıbezgӓ dӓ kilgӓne buldı. Üzara törekçӓ söylӓşsӓlӓr dӓ, İsӓnbikӓ apa tatarça belӓ hӓm tatarça da ӓytkӓlӓp quya torğan ide. Anıñ başqort televideniyesenӓ tatarça interv’yu  birgӓnen dӓ belӓm", - dip iskӓ ala Ruşaniya xanım.

  "Tatar-inform" xӓbӓrçese belӓn bulğan ӓñgӓmӓsendӓ ӓtise kebek tarix yulınnan kitkӓn professor İsӓnbikӓ Toğan balaçağında ӓtise Zӓki Wӓlidineñ waqıt-waqıt qulına quray alıp uynağanlığın isenӓ töşerӓ. Ğailӓneñ ozaq yıllar fatir arendalap yӓşӓgӓnleklӓre mӓğ’lüm. Hӓm nihayӓtendӓ üz öylӓren citkerep yӓşi başlıy Wӓlidi ğailӓse. Lӓkin üz yortların citkerep kergӓnnӓn soñ İsӓnbikӓ Toğan ӓtise Zӓki Wӓlidineñ quluna başqa quray almağanlığı turında moñsu ğına isenӓ töşerӓ: "Ätiyım üz yortın buldırğannan soñ, tuğan ilenӓ qaytu ömeten özgӓn bulsa kirӓk, yaña öyıbezdӓ bütӓn qurayda uynağanın işetmӓdek. Qızğanıç, xӓtta küz qarası kebek saqlap totqan ӓlege muzıka qoralın qaya quyğanlığın da belmibez", - diyıp açınıp söyli  İsӓnbikӓ Toğan "Tatar-inform" xӓbӓrçese belӓn bulğan ӓñgӓmӓsendӓ.

  Ğomereneñ qalğan öleşen Zӓki Wӓlidi üzeneñ yaratqan êşenӓ – fӓngӓ bağışlıy. Ul distӓlӓrçӓ, yözlӓrçӓ fӓnni xezmӓt icat itӓ, dönya  külӓmendӓ mӓşhürlek qazana. Anıñ lekŝiyӓlӓren Vena belӓn Londonda, Berlin belӓn Bonnda da yaratıp tıñlıylar.

  Mӓğ’lüm bulğança, Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan Törkiyӓneñ İstanbul universitetında 1927nçe yıldan alıp 1970nçe yılğa qadӓr ğomumi tarix lekŝiyӓlӓren uqığan, meñlӓgӓn tarixçı citeştergӓn. 1953nçe yılda şul uq uqu yortında İslam ênŝiklopediyӓse institutın qorıp, ozaq waqıt buyı citӓkçelek itkӓn. Älege institutnıñ kitapxanӓsen buldıru êşendӓ dӓ zur köç quyğan ul. Qısqası, yuqnı bar itep, yözlӓgӓn uquçısına belem yulınıñ suqmağın açqan.

   Äxmӓtzӓki Wӓlidi ikençe niqaxlı tormış iptӓşe Nӓcmiyӓ xanım belӓn layıqlı qız hӓm ul tӓrbiyӓlӓp üsterӓlӓr. Qızları– İsӓnbikӓ, ulları – Sübӓdӓy isemle. Alma ağaçınnan yıraq töşmi, digӓndӓy, Zӓki Wӓlidineñ qızı hӓm ulı da ata-ana ürnӓgendӓ tırış, ğayrӓtle, êş söyüçӓn ğıylem iyӓlӓre bulıp üsӓlӓr. Qızları İsӓnbikӓ Toğan – Törkiyӓneñ kürenekle tarixçısı, professor, Törek tarix akademiyӓseneñ möxbir ӓğ’zası. Törki xalıqlarnıñ urta ğasırlar tarixın öyrӓnӓ torğan fӓnni mӓktӓp buldırğan ğalimӓ. Ulları Sübӓdӓy Toğan – törek ğalime, iq’tisadçı, professor. Bay tarixlı, dӓrӓcӓle zıyalı, kürenekle hӓm kiñqırlı şӓxes Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan mӓşhür hӓm uqımışlı şӓxeslӓr tӓrbiyӓlӓgӓn, üze dӓ şundıy uq sıyfatlarğa iyӓ bulğan şӓxeslӓrebezdӓn.

  Ğomereneñ soñğı könnӓrenӓ qadӓr möhacirlektӓ ütkӓrgӓn kürenekle ğalim Äxmӓtzӓki Wӓlidi Toğan 1970nçe yılnıñ iyulendӓ dönya quya. Anı İstanbul şӓhӓrendӓge Qaraca-Äxmӓt ziratına cirlilӓr.

Çığanaqlar:

1) https://tatar-inform.tatar>news>2...

Altay R.:<<2010  YIL – Zӓki Wӓlidi Toğan yılı>>.Tatar Dön’yası.24.12.2009

2)https://tt.m.wikipedia.org>wiki>C...

Sübӓdӓy Tuğan – Wikipedia.

3)https://tt.m.wikipedia.org>wiki>T...

Törkem:İstanbul universitetın tӓmamlauçılar(İsӓnbikӓ Tuğan) – Wikipedia.

4)https://tr.m.wikipedia.org>wiki>Z...

Zeki Velidi Togan – Vikipedi

Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı