Nämrut tawı nigä şaqqattıra?
Berwaqıt Anadoluda 38/2023
Berwaqıt Anadoluda 38/2023
Keşe yäşi torğan cirdän yıraqta, küz kürgän qadär yalan yulda sezne awır kütärelü kötä. Yalan yul dibez, çönki ber ağaç ta, yäşellek tä yuq. Awır, çönki bu yulda kisäk borılışlar häm tekä tawlar bar. 2 meñ yıl êlek monnan cäyäw yäisä qaçırlar yärdämendä uzğannar, bügen texnika belän dä barırğa bula. Tik şunısın da äytergä kiräk, annan teläsä-qaysı maşina uza almıy. Qoyaş çığuın yäisä batuın biyektän iñ matur kürengän urınnan küzätügä ireşü barı şulay ğına mömkin.
Anadolu kiñleklärendä śivilizaśiyälär, mädäniyätlär, däwlätlär qadär ük ul däwlätneñ patşaları, imperatorları da üzläre turında söyläwgä layıq. Qaysısıdır suğışta tarixqa borılış birgän, qayberse – solıx kileşüläre belän dan qazanğan. Beräwläre böyeklegen dön’yağa kürsätü öçen zur häykällär yasatqan, ikençeläre ülemsezlegen iğ’lan itkän. Öçençeläre isä yäşäwçe täñre ikänenä ışandıru öçen tabiğat’neñ moğcizaların qullanğan. Nämrut tawındağı Kommagena patşalığınıñ tanılğan imperatorı Antiox Berençe turında süz bara. Ul legendalarğa kergän zur täñre häykälläre tözetä…
Kommagena śivilizaśiyäse Törkiyäneñ bügenge Adıyaman, Kaxramanmaraş, Gaziantäp şähärläre häm Nemrut tawın üz êçenä aluçı cirlektä tözelä. Ber yaqtan ul Rim imperatorlığına, ikençe yaqtan Farsı patşalığına kürşe. Säyäsi, sośial’ häm iq’tisadi nisbättän şaqtıy ähämiyätle urında. Färat yılğası häm ul suğarğan üzänleklärgä xuca. Bu keçkenä däwlät kedr ağaçları häm başqa tabiğıy çığanaqlarğa da bay. Keçkenä buluına qaramastan, ul Könçığış belän Könbatış arasında bufer rolen başqara. Patşa Antiox köçle säyäsi fikerläwgä iyä buluı arqasında 40 yıl diyärlek suğışmıyça il belän idarä itä. Anıñ ätise farsı, änise êllen (grek) çığışlı. Patşa beraz monnan da faydalana. Kommagena idaräçese üze yäşägän çornıñ ike dominant mädäniyäten berläşterergä teli. Ul farsılarnıñ täñrelären dä, êllennarnıqın da izge dip qabul itä. Anıñ Nemrut tawında meñnärçä yıl ütkännän soñ “Täñrelär täxete” dip iskä alınuçı 10 metrlı şöhrätle häykällärne häm metrlarça biyeklektäge yazularnı şunıñ öçen yasatuı uylanıla.
Kommagena patşası bu häykällärne barı Könçığış häm Könbatış mädäniyäten berläşterü maqsatınnan yasatmıy. Kürüçelärne şaqqatıruçı, qabatlanmas sınnar täñrelärgä dä, ata-babalarına da räxmätle buluın kürsätü, şulay uq, ülemsezlegen, täñre-patşa ulı buluın isbatlaw öçen tözetterelä. Älege iskitkeç häykällär öçen bik küp aqça kitä, ozaq yıllar xisapsız keşe köçe kerä. Alar bügen könçığış, könbatış häm tön’yaq terrasalar bularaq ataluçı mäydanda urnaşqan. Könçığış häm könbatış terrasalarda yözläre qoyaşnıñ çığuın kürä torğan itep täxetlär östenä utırğan zur täñre häykälläre bar. Bolar: kük yözeneñ xökemdarı börket, cir östendä xakimlek itüçe arıslan, Kommagena patşası Antiox Berençe, Zevs, Apollon häm Gerakl sınnarı.
Könçığış terrasa klimat häm hawa şartlarınıñ zur yoğıntısı astında qala. Şuña kürä mondağı sınnarnıñ başları qubıp töşkän häm gäwdäläreneñ qarşında tora. Şulay itep, alar tağın da täêsirle häm sixerle atmosfera tudıra. Könbatış terrasadağılarnı original’ xälendä kürergä mömkin. Bezneñ êrağa qadärge çornıñ texnologiyälären uylasaq, iskitkeç zur täñre häykälläreneñ niçek yasaluı mäs’äläse dä qızıqsınu uyata. Arxeologlar tawdağı izvest’taş bloklarına tabılğan urınnarında forma birelep häykäl yasaluın uylıy.
Patşa Antiox yasatqan sınnar, asılında, ülgännän soñ kümelü öçen tözettergän mavzoleynı häm kurgannı äyländerep ala. Täxetlär artında 200 yuldan ozınraq yazu bar. Êllin stilendä yazılğan älege wasıyät’ yärdämendä Kommagena patşalığınıñ sere çişelä. Yazuda patşa kurgannıñ êçendä üzeneñ izge qabereneñ barlığın belderä. Kiläçäk buınnarğa älege tabınu urınına xörmätne saqlarğa quşa. Monnan tış, ğıybadät öçen kilüçelärne maqtıy, naçar niyät belän yaqınlaşuçılarğa bäddoğa uqıy.
“Danlı näselemneñ izge xörmätenä bağışlanğan awıllardan kergän tabış belän bu qorban kiterü urınında zur külämdä ladan häm ülännär quyılırğa, monnan tış, täñrelär häm minem xörmätemä qorban çalınırğa, izge tabınnarğa turı kilüçe rizıqlar belän tularğa tiyeş. Cirlelär, çittän kilüçelär – barlıq mösafirlar qunaqçıl qarşı alınırğa häm käyef belän aşap-êçärgä tiyeş” diyelä patşanıñ wasıyatendä.
Kommagena patşasınıñ törbäse Anadoludağı iñ qızıqlısı, çönki watılğan taşlarnı öyep yasalğan tumulusqa oxşaş başqa qaber yuq. Ul töbäktäge iñ biyek noqtada – 2100 metrlı Nämrut tawınıñ oçında. Qıyağa uyılıp yasalğan qaber bülmäseneñ öste 50 metr biyeklegendäge kurgan belän qaplanğan. Ul isä qaber talawçılardan saqlanu öçen uç töbe zurlığında kiselgän taşlardan öyep êşlängän. Kommagena patşası kürgän bu çara bik ähämiyätle. Çönki qazığan sayın qom şikelle asqa ağuçı taşlar bügengä qadär qabergä barıp citärgä mömkinlek birmägän.
Törbäneñ östendäge kurgan qoyaş çığuın häm batuın barlıq maturlığı belän qarap bula torğan noqta. Şuñadırmı, Nemrut tawında tañ atuına häm kiçke şäfaq’qa şahit buluçılar älege mizgellärdä törle xislär kiçerülären belderä. Älege tawda arxeologik êşçänlek alıp barğan häm bu turıda kitäp yazğan nemeś ğalime Fridrix Dörner anda täwge menüen berqayçan da onıtmayaçağın söyli. “Niqadär äzerlekle barsañ da, çınbarlıq keşene barıber şaqqattıra,”-di ul.
Nämrut tawı tabiğat’ häykäle häm keşe qulı belän formalaştırılğan tarixi äsär bularaq YUNESKOnıñ Bötendön’ya mirası isemlegendä urın ala. İsäpsez śivilizaśiyälärne üzenä sıyındırğan Anadolu kiñlekläre biredä başqa yözen kürsätä. Ütkänne häm kiläçäkne küzätkändäy toruçı zur häykälläre belän bezne sixerli. Qoyaş çıqqanda, başqa dön’yanıñ qapqaları açılğan sıman, barlıq cirne qızıl töskä buyıy, här närsä tınlıqqa kümelä, waqıt tuqtıy…
Avtor: Näslixan Däğirmäncioğlu
